FÂTİHA SÛRESİ (SÛREYİ TAKDİM) (1)

Fâtiha Kur'an'ın hem önsözü, hem de özetidir. Önsözüdür; zira adı “Fâtiha” dır. Kur'an gibi muhteşem bir siteye; Fâtiha gibi muhteşem bir kapıdan girilir. Fâtiha'nın zıddi  hâtime'dir ve “sonsöz” anlamına gelir. Fâtiha Kur'an'ın özetidir, zira Fâtiha Kur'an'ın özüdür. Adeta tüm Kur'an Fâtiha'nın tefsiridir. Fâtiha nasıl kelâm cenneti olan Kur'an'ın kapısı ise, besmele de bu kapının anahtarıdır.

"Bizzat kendini açan" ya da" başka bir şeyi açan "anlamındaki adı, Hz. Peygamber’in Fâtihatu’l- Kitap (Kitabı Açan, Kitabın Girişi) isimlendirmesine dayanır. Bu da gösteriyor ki, Allah Râsulü Fâtiha'yı Kur'an'ın önsözü olarak telâkki etmiştir.

Fâtiha ismi dışında sahih rivayetlerle bize kadar gelen 3 ismi daha bulunmaktadır; es-Seb’u’l-Mesânî (Tekrarlanan Yedili) Ummu’l-Kuran (Kur’an’ın Anası) ve Ummu’l-Kitap (Kitabın anası) -Birinci isim, Resulullah’ın bir tefsiridir ve Kur’an’dan ilhamla konulmuştur(Hicr 15;87). Son iki isim ise Fâtiha’nın Kur’an’ın veciz bir özeti olduğuna işaret eder.

Firûzâbâdî Fâtiha için 30 adet isim sayar. Bunlar arasında ilk akla gelenler el-Esâs, el-Hamd, eş-Şükr, ed-Duâ, es-Safiyye, el-Kenz, el–Vâfiye, el-Kâfiye isimleridir. Daha başka isimler de zikredilmiştir. Fakat efendimizden gelen sahih rivayetlerinde gösterdiği gibi, yukarıdaki 3 isim dışında Fâtiha’nın ismi olarak kaynaklarda sunulan isimler mevsuk bir habere dayanmamaktadır. Bunlar zaman içersinde ortaya çıkan ve ilk kimin kullandığı bilinmeyen isimlerdir. Bu isimlerden her biri Fâtihanın bir özelliğini ifade eder. Fâtiha’nın isimlerinin çokluğu, geleneksel tasavvurun bir yansımasıdır. Zira geleneksel tasavvura göre, isimlerin çokluğu müsemmanın şerefine delalet eder. Bu yüzden bir şeyin şerefini ifade etmek için onun isimlerini çoğaltmak âdetten olmuştur. Bu anlayışla bazı kişiler sevdiğinin şerefine şeref katmak amacıyla ona bir isim de kendileri takmışlardır.

Sûrelerin özellikle sahih rivayetlerle gelen isimleri dışındaki yaygın olmayan isimleri meselesi izaha muhtaçtır. Zira bu isimleri tam olarak kimlerin kullandığı, hangi zamanlarda ve hangi mekânlarda kullanıldığı bilinmemektedir. Bu konuda ayrıntılı bilgi veren eserlerin en başında Firûzâbâdî’nin(ö. 817 h.) Besâiru Zevi’t-Temyiz fi Letâifi’l-Kitabi’l- Azîz isimli eseri gelir. Bu eserde Kur’an sûreleri nicelik ve nitelik itibarıyla ele alınır, ayrıntılı bir sayım dökümü yapılır, diğer sûrelerle benzer ve farklı yönlerini bir bir ortaya konur, sûreler hakkındaki kemmiyyet bilgileri harf sayısına varana dek verilir. Böylesine ayrıntılı bir eserde dahi sûrelerin alternatif isimlerinin menşei, konulduğu zaman ve yerler hakkında hiçbir bilgi verilmez. Şu halde Kur’an sûrelerinin ilk nesiller tarafından kullanıldığına dair herhangi bir delil bulunmayan, kim tarafından nerede ve ne zaman kullanıldığı bilinmeyen alternatif isimler, ilgili eserlerde sadece hayatta karşılığı olmayan birer malûmat olarak nakledildiğini söylemek yanlış olmasa gerektir.

SÛRENİN NÜZÛL YERİ VE ZAMANI

Fâtiha 23 yıllık vahiy sürecinin ilk yılının başlarında nâzil olmuştur. Bu yıl miladi takvimle 610 yılına tesadüf etmektedir. Dolayısıyla Fâtiha sûresi Mekki bir sûredir. Delili, müminlerin başından beri Fâtiha’sız namaz kılmamış olmalarıdır. Namaz’dan ise daha ilk inen sûre olan ‘Alak sûresinin 10. âyetinde söz edilmektedir. Alak sûresinin ilk nazil olan 5 âyetiyle sûrenin devamındaki âyetler arasında her ne kadar zaman farkı varsa da, bu farkın uzun bir zaman dilimi olduğu kanaatinde değiliz. Ayrıca Mekkî olduğu kesin olan Hicr sûresinin 87. âyetinde yer alan seb’an mine’l-mesâni ile Fâtiha kastedilmiştir. Bu, Nebevî bir tefsir olarak rivayet edilmiştir.

Bazıları Fâtiha’nın biri Mekke’de diğeri de kıblenin Kudüs’ten Mekke’ye tahvilinin ardından Medine’de olmak üzere iki kez nâzil olduğunu iddia etmiştir. Bu kabul edilemez iddianın mesnedi, birbiriyle çelişen nüzûl sebebi rivâyetleridir. Rivâyetler arasındaki çelişki giderilemeyince, sûrenin hem Mekke’de hem de Medine’de indiği yorumu bazılarına çıkış yolu olarak görünmüştür.

Fakat bunun makûl bir izahı da yapılamamıştır. Sonuçta hakikatin hatırını kırma pahasına rivayetin hatırı hoş tutulmaya çalışılmıştır. Böylesi birbiriyle çelişen nüzûl sebebi rivâyetlerinden hiçbirini zayi etmemenin daha makûl ve izah edilebilir yolları vardır. Meselâ, bazılarını Fâtiha’nın Medine’de ikinci kez indiği sonucuna götüren nüzûl sebebi rivâyetlerinden sahabenin Kur’an’a “inmiş bitmiş” bir kitap gibi değil, her an hayatlarına inmekte olan bir hitap gibi baktıkları şeklinde bir değerlendirmeye mesnet olabilir. Zira sahabe çok önceden inmiş âyet ve sûrelerle, ondan yıllarca sonra olmuş bir olay arasında sebep-sonuç bağlantısı kurabiliyordu. “Şu şu âyetler falancanın şu olayı hakkında inmiştir” gibisinden bir değerlendirme, ayetin inişi ile olayın oluşu arasındaki zamansal nedenselliğe delâlet etmemekteydi. Olsa olsa bu değerlendirme, yaşanan hayatla vahyi aynı gözede buluşturmanın bir yöntemiydi. Bu, sahabenin, vahye her an nâzil olan, hayatın içinde, aktif ve aktüel bir hitap gözü ile baktığını gösterir.

Sözün özü, Fâtiha sûresi tartışmasız Mekkî bir sûredir.

SAYILARLA FÂTİHA SÛRESİ

Fâtiha sûresi ittifakla 7 âyettir. Tartışılan husus, besmelenin bu 7 âyete dahil olup olmadığıdır.

Fâtiha sûresinin başındaki besmele konusunda üç görüş vardır:

1. Besmele Fâtiha’dan bir âyettir: Bu görüşte olanlar bazı rivâyetleri delil göstermişlerdir. Öyle anlaşılmaktadır ki, bu rivâyetler Hz. Peygamber’in Fâtiha dâhil Kur’an okumaya başladığında çektiği besmeleye dâir yorumlardır. Zira Hz. Peygamber’den aksi istikamette rivâyetler de nakledilmiştir. Kaldı ki, Hz. Peygamber her işe besmele ile başlardı, “Rabbin adına oku!” emri ile başlayan Kur’an’ı besmele çekerek okumaya başlaması gayet anlaşılabilir bir şeydir. Yine bu görüş sahipleri, “İmam Mushaf” adı verilen ilk mushafta ve ondan çoğaltılan diğer mushaflarda Fâtiha’nın başında besmelenin yazılmış olmasını delil gösterirler.

Ne var ki, Besmele yalnız Fâtiha’nın başında değil Berae hariç diğer tüm sûrelerin başında yazılı idi. Eğer Fâtiha’nın başındaki besmele Fâtiha’nın bir parçası sayılacaksa, diğer sûrelerin başlarındaki besmele de o sûrelerin bir parçası sayılmalıdır. Oysa ki Hz. Peygamber’den Kevser sûresinin 3, Mülk sûresinin 30 âyet olduğuna dair hadisler nakledilmiştir. Kevser ve Mülk sûrelerine besmele dâhil edildiğinde âyet sayıları bir artmaktadır. İmam Şafiî, İmam Ahmet ve İmam Câfer bu görüşü benimsemiştir.

1. Besmele müstakil bir âyettir; Bu görüşte olanlar Hz. Peygamber’in besmeleyi Fâtiha’nın başında okunmasının besmelenin Fâtiha’dan bir âyet olduğu anlamına gelmeyeceğini, Hz. Peygamber’den Fâtiha’yı besmele çekmeden okuduğu rivâyetlerinin de olduğunu söylerler. Bizce bu türden rivâyetler, Hz. Peygamber’in cemaate namaz kıldırırken, Fâtiha’yı açıktan okuduğu vakitlerde besmeleyi açıktan okumadığı şeklinde anlaşılmalıdır. Gerçekten de Dârakutnî bir soru üzerine Hz. Peygamber’in besmeleyi namazda açıktan okuduğuna dair bir tek sahih rivayet olmadığını üzerine basarak söyler. Besmelenin Fâtiha’dan olmadığı görüşünde olanların bir diğer delili de Ebu Hureyre’den nakledilen namazı benimle kulum arasında iki’ye ayırdım hadisidir. Bu hadiste besmeleden söz edilmemektedir. İmam Ebu Hanife ve arkadaşları bu görüştedir.

1. Besmele ne Fâtiha’dan bir âyettir, ne de müstakil bir âyettir: Bu görüşe göre, Neml sûresinin 30. âyeti dışındaki besmeleler Kur’an’dan bir âyet değildir. Besmelenin sûre başlarına yazılmasının sebebi sûreleri birbirinden ayırt etmek için yapılmış bir Nebevî tasarruftur. Bu Hz. Peygamber’in her işe besmele ile başlanmasını emretmesi kabilindendir. Sûre başlarındaki besmelenin Kur’an’dan olduğuna dair tevatür yoktur. İmam Mâlik bu görüştedir.

Tevâtür meselesi gerçekten önemlidir. Zira Kur’an’ın her âyetinin Kur’an’dan olduğu tevatüren sabittir. Bunda ümmet imamlarının icmaı vardır. Kur’an âyetlerinin sübutu kat’idir. Fakat sûrelerin başındaki besmeleler konusunda tevatür yoktur. Bir şeyin Kur’an’dan olup olmadığının ümmetin imamları arasında tartışma konusu olması, onun Kur’an’dan sayılmaması için yeterli sebeptir. Zira böylesi bir tartışma, Kur’an’ın mütavâtirliği ilkesine aykırıdır. Hem “tartışmalıdır” deyip hem de “Kur’an’dan” olduğunu söylemek, Kur’an’a istemeden şâibe düşürmek anlamına gelir. Bu hem çelişki, hem de tehlikelidir.

Her üç görüşün de dayandığı deliller göz önüne alınıp karşılaştırıldığında Fâtiha’nın başındaki besmele de dahil tüm sûre başındaki besmeleler için şu sonuca varmak mümkündür: Tüm sûre başındaki besmeleler Neml 30. âyetten bir iktibastır. Yani Kur’an’dan iktibastır. Sûreleri birbirinden ayırmak için konulmuştur. Zaten besmelesiz yazılan tek sûre (Tevbe) konusunda Hz. Osman’dan gelen açıklama da, besmelelerin mushafa yazılış amacının sûrelerin arasını ayırmak olduğunu anlatmaya kâfidir.

Eğer Fâtiha’nın başındaki besmele Fâtiha’dan değilse, bu takdirde Fâtiha’nın 7 âyet oluşundaki ittifak nasıl açıklanacaktır? Şöyle: Besmelenin Fâtiha’dan olduğunu söyleyenler, besmele ile birlikte Fâtiha’yı 7 âyet saymışlardır. Tersini söyleyenler ise, ğayri’l-mağdûbi âleyhim ile başlayan cümleyi sonuna kadar bir âyet saymışlardır. Fâtiha’nın 7 âyet olduğuna dair ittifaka böylece halel gelmemiştir. Hoş, Besair sahibi, Fâtiha’nın 8 veya 6 âyet olduğunu söyleyenlerin de varlığını haber verir. Bu ise ittifak iddiasını zedeler.

Fîruzâbâdî Besair’in de Fâtiha ile ilgili şu rakamları verir: Kelime sayısı 25’tir. Harf sayısı 130’dur.

SÛRESİNİN SIRASI

Fâtiha’nın iniş sırasındaki yeri, tıpkı Mushaf sırasındaki gibi birinciliktir. Zira Fâtiha ilk inen tam sûredir. Tek celsede inmiştir.  Fâtiha’dan önce inen âyetlerden söz edilebilir, fakat sûre veya sûrelerden söz edilemez. Gerekçeleri adı geçen sûrelerle ilgili bölümlerde beyan edilen nüzûl sıralamamıza göre bundan önce ‘Alak, Müzzemmil ve Müddessir’ sûrelerinin ilk pasajları inmiş fakat bütünüyle nazil olan ilk sûre Fâtiha olmuştur.

Fâtiha’dan önce nazil olan ‘Alak, Müzzemmil ve Müddessir’ sûrelerinin hiçbiri de tek celsede inmemiştir. ‘Alak’tan ilk nâzil olan bölüm, sûrenin ilk beş âyetidir. Müzzemmil sûresinin son âyeti sûrenin iniş zamanında hatırı sayılır bir müddet sonra nazil olmuştur. Müddessir sûresinin ilk 10 âyeti bir celsede, diğer âyetleri de muhtemelen başka bir celsede indirilmiş olmalıdır. Fakat Fâtiha tek celsede indirilen ilk sûre olmuştur. Bu açıdan Fâtiha, Hz. Aişe’nin yaklaşımıyla “Kuran’ın ilk sûresi” olma özelliğine sahiptir.

Hz. Peygamber onu “Kitabın Önsözü” (Fâtihatu’l-Kitab) olarak adlandırmış ve Kur’an’ın başına konmasını emretmiştir. Namazlar başından beri onunla kılınmıştır. Bütün bu sebeplerden dolayı Fâtiha’nın yeri Mushaf’ın başıdır. Sadece Mushaf tertibinde değil, nüzûl tertibinde de bu böyledir.

                                                                                        19.Haziran.2015.Perşembe

SÛRENİN KONUSU  

Fâtiha hamd’i Allah’a tahsis ederek başlar. Hamd ile başlayan 5 sûreden biridir. Fâtiha’dan başka En’âm, Kehf, Sebe’ ve Fâtır sûreleri de Hamd ile başlar ve hepsinde de Hamd Allah’a tahsis edilir. Elhamdülillah ila başlayan 5 sûrenin tümü de Mekke’de nâzil olmuştur.

Fâtiha Kur’an’ın özetidir. Şöyle ki: “Allah”: tüm sıfatların kendine döndüğü has isimdir. El-Hamdu lillah: tüm zât ve kemal sıfatlarını kapsar. Rabbu’l-‘Alemin: tüm fiilî ve kevni sıfatları kapsar. Er-Rahmân er-Rahîm: insan için bütünüyle rahmet olan dinin tamamını kapsar. Maliki yevmi’d-din: tüm Son Saat,Kıyâmet, âhiret, cennet ve cehennem âyetlerini kapsar. İyyâke na’budu:tüm ibadetleri kapsar. Ve iyyâke nesta’in: ibadetlerde tevhit ve ihlâsı kapsar.

İhdine’s-sırata’l-mustakîm: ahlâk, inanç, ibadet ve beşerî ilişkilere dair tüm doğruları kapsar. Sıratâllezine en’âmte ‘âleyhim: geçmiş tüm iyileri kapsar. Ğayri’l- mağdûbi ‘âleyhim ve leddâllin: geçmiş tüm yoldan sapmışları kapsar.

Fâtiha Allah-insan ilişkisinin kodlarını barındırır. Fâtiha’da Allah’tan insana inen rahmet ve vahiy, insandan Allah’a çıkan bir dua ve ibadet dile gelir. Fâtiha, Allah’ın varlığına inanan herkesin üzerinde ittifak edebileceği muhteşem bir ilkeler bütünüdür. Bir bakıma tevhit kelimesi olan lâ ilâhe illallâh’ın açılımı mahiyetindedir. Kimler gibi olmamız gerektiğinin yanında, kimler gibi olmamamız gerektiğini de söyler. Fâtiha  Allah-insan arasında sözleşmedir. İlk üç âyet Allah’ı tanıtan bir senâdır. Son üç âyet insanı tanıtan bir duâdır. Ortadaki âyet sözleşmenin bizzat kendisidir. Allah Rasulü’nün sünnetiyle sabit olan âmin, bu sözleşmenin altına atılan imzadır. Efendimiz “Fâtiha okuyan kimseye melekler de âmin der. Kimin âmin’i meleklerin âmin’ine denk gelirse onun duaları kabul olur” buyurur. İnsanı dönüştürücü gücüyle gerçek bir fatih olan Kur’an, insanın yüreğinin kapılarını Fâtiha anahtarı ile açar.

Fâtiha  Allah’tan istemenin usulünü öğretir.

1-)Fâtiha  Allah’tan istemenin usûlünü öğretmektedir. Allah’tan istemek, yani duâ Hz. Peygamber’in ifadesiyle “ibadetlerin beynidir.” Bu yüzden Rabbimiz Nebisine “duanız olmasaydı Rabbim size ne diye değer versindi ki” demesini emreder. Dua kulun Allah karşısındaki esas duruşudur. Dua kalbin Allah ile konuşmasıdır. Allah’ın kuldan en çok hoşnut olduğu ân onun dua anıdır. Zira Allah herkese ve her şeye yeten, kul ise kendisine dahi yetmeyendir. Kulun kulluğu bu hakikati itiraf ile başlar. Duâ etmek, kendine yetmediğini itiraf etmenin en güzel yoludur. Zaten şirkin bir tarifi de insanın kendi kendisine yettiğini zannetmesidir.

Allah’tan isteme usûlü birbirine bağlanmış halkalardan oluşur:

*Allah’tan isteme usûlünün ilk halkasını hamd oluşturur. Hamd, şükrü de, övgüyü de, senâyı da, ta’zimi de kapsar. Kişi Allah’tan bir şey istemeden önce hamd etmelidir. Böylece Rabbine şu hakikatleri itiraf etmiş olur:

-İstemeden verdiğin sayısız nimeti unutmadım.

-Önceden verdiğin nimetlerden dolayı sana minnet ve şükran borçluyum.

-İstemeye yüzüm olmasa da şimdi yeni şeyler isteyeceğim. Senden istemem hak ettiğimi düşündüğümden değil, Senin sonsuz keremine olan ihtiyacımdandır.

-Birazdan isteyeceklerimi versen de vermesen de Zâtına sonsuz borçlu olduğumu biliyor ve bu yüzden tüm hamdimi sana adıyorum.

-Hoş, ben hamd etmesem bile kâinattaki bütün varlık hâl diliyle Sana, yalnız Sana hamd etmektedir.

-Benim hamdimin varlığın hamdi yanında hiçbir kıymeti yoktur. Fakat benim Sana hamd etmem, bana kıymet kazandırmaktadır. Bu yüzden Senin benim hamdime ihtiyacın yoktur, fakat benim Seni hamd etmeye ihtiyacım vardır.

-Hamdin adresini şaşırıp Zatının dışında bir takım varlıklara asla hamd etmem. Bunu yapan birileri varsa bile, tüm hamdler sonunda dönüp dolaşıp Sana gelir, Seni gösterir, Sende karar kılar.

-Alemlerin tüm hamdinin Sana mahsus olduğunu biliyorum. Çünkü Sen Alemlerin Rabbisin. Ben de o âlemler içinde bir âlemim. Sana hamd etmekle, Senin Rabbim olduğunu itiraf ediyorum.

Allah’a hamd etmek, Allah’ı övmek ve senâ etmektir. Allah’ı övmek Allah’ın övdüğünü övmektir. Allah’a hamd etmek, Allah’ın övmediğini övmemektir. Allah’a hamd etmek, Allah’ın yerdiğini övmek gibi bir cinâyete kalkışmamaktır. Böyle yapan isterse diliyle akşama kadar hamd etsin, kendi hamdini yalanlamaktadır. Allah’ın sevdiğini sevmek ve sevmediğini sevmemek de Allah’a hamd etmektir. Allah’ın yücelttiğini yüceltmek ve Allah’ın alçalttığını alçaltmak da Allah’a hamd etmektir.

2-)Allah’tan isteme usûlünün ikinci halkasını, Allah’ın âlemlerin Rabbi olduğunu bilmek oluşturur. Âlemlerin Rabbi, varlığı bir amaçla yaratan ve yarattığı amaca ulaşması için varlığı terbiye edendir. İnsanın da bir yaratılış amacı vardır ve bu amacı gerçekleştirmesi için terbiye edilmesi gerekmektedir. İnsanın Allah’tan her istediği, yaratılış amacına uygun olmayabilir. Yani, insanın kendi hayrına olmayabilir. İnsan bazen daha hayırlı olan dururken az hayırlı olanı ister. Hatta bazen hayırlı olan dururken kendisi için şer olanı ister. Zira insan son tahlilde kendisi için neyin hayırlı olup olmadığını bilemez. Hayır zanneder şer çıkar, şer zanneder hayır çıkar. İnsana her istediğinin verilmesi, insanın belâsını bulması için yeterlidir. Hz. Ali “ben Allah’ın Allah olduğunu, her istediğimi vermemesinden bildim.” der. Biz Allah’tan isteriz, fakat isteğimizin hakkımızda hayırlı olup olmadığını bilemeyiz. Bu yüzden, mutlak hayır olup olmadığından emin olamadığımız şeyleri isterken “hayırlı ise olsun” deriz. Bu, istemenin edebidir. Allah bazen istediğimizi verir, bazen vermez. Vermediğinde vermemesinin hayırlı olduğuna inanırız. Bu edebin dokuduğu geleneğimizde bu yüzden “yok” demenin karşılığı “hayır” olmuştur. “Yok” yerine “hayır” kullanmamızın arka planında yatan hikmet  “Yokluğu hayırlıymış” düşüncesidir. “Evet”in zıddı olarak kullandığımız “hayır”, işte böyle hayırlı bir tefekkür kökünden neşet eder. Âlemlerin Rabbine hamd ederek duaya başlamamızın hatırlattığı hakikatlerden biri de budur: Ey Rabbimiz! Sen istediğimi versen de, vermesen de hamdim Sana mahsustur. Eğer verirsen şükreder ve şükrümü arttırırım. Eğer vermezsen, “yokluğu hayır imiş” der,  hamd eder ve hamdimi arttırırım. Zira isteğimin hakkımda hayırlı olup olmadığını her zaman ben bilemem. Ben parçayı görürüm, Sen ise bütünü görürsün. Parçayı görene düşen, bütünü görene teslim olmaktır. Ben Sana arzularımda da teslim oldum. Her arzu ettiğimin hayrıma olmadığını biliyorum. O halde ey Âlemlerin Rabbi, hayrı benim arzum et!*

3-)Allah’tan isteme usûlünün üçüncü halkası, O’nun Rahmân ve Rahîm olduğunu bilmektir. Allah özünde rahmet sahibi, işinde rahmet sahibidir. Özündeki rahmeti Rahmân ismi, işindeki rahmeti Rahîm ismi temsil eder. Allah’tan isteyecek kişi muhatabının en öncelikli vasfının rahmet olduğunu iyi bilmelidir. Bilmelidir ki, istediği kapının rahmetin membaı olduğunu fark etsin. Bunu fark eden, istediğini alamadığında da hamd eder. Zira istediğini alamaması da O’nun mahza merhametinin eseridir. Allah’ın kuluna merhameti, kulun kendisine merhametinden sonsuz kat fazladır. Bu yüzden kul kendisine cevru cefâ ederken, Allah kula merhamet eder. Kul bazen istekleriyle kendisine zulmederken, Allah kula her istediğini vermeyerek merhamet eder.

Allah’ın sonsuz rahmetin kaynağı olduğunu bilmek insanın hak etmediği bir gurura ve yersiz bir kendine güvene sevk edebilir. İşte o noktada dördüncü halka gelir:

4-)Allah’tan isteme usûlünün dördüncü halkası, O’nun hesap gününün mâliki olduğunu bilmektir. Din günü, deyn (borç) günüdür. O güne, kullar Allah’a borcunu ödediği için “borç günü” denilmemiştir. O güne, kullar içerisinde Allah’a borçlu olduğunu inkâr edenler şeytanlaşmış, nemrutlaşmış, firavunlaşmış kulların bile borcunu itiraf ettiği, inkâr edemediği için borç günü denmiştir. Din kelimesi de borç anlamına gelen deyn’den türetilmiştir. Dindarlık, borçluluk bilincidir. Kuldan Allah’a olan borcunu ödemesi beklenmemektedir. Zira bu mümkün değildir. Kuldan Allah’a olan borcunu itiraf etmesi, inkar etmemesi istenmektedir. Bunu itiraf eden ve bu bilinçle yaşayanın borcu ödenmiş sayılacak, üstüne bir de cennet bahşedilecektir.

5-)Allah’tan isteme usûlünün beşinci halkası, ibadeti Allah’a has kılmaktır. Dikkat buyurunuz! Fâtiha’da Allah’a kulluk etmemiz istenmemektedir. “Yalnız” Allah’a kulluk etmemiz istenmektedir. İbadetimizi sadece O’na has kılmamız istenmektedir. Tersinden söylersek, Allah’tan başkasına kulluk etmemiz yasaklanmaktadır. Özetle Fâtiha, güdülere kulluğu yasaklamakta, kula kulluğu yasaklamakta, eşyaya kulluğu yasaklamaktadır. Yalnız Allah’a kulluk, kişinin kendi nefsi de dâhil Allah’tan başka her şeye kulluğu dışlar. Bu açıdan Fâtiha gerçek bir hürriyet manifestosudur. Zira sadece Allah’a kulluğa çağırmakla, kendi benliği de dâhil insanı tüm mânevi zincirlerinden arındırmaktadır.

Fâtiha’da Allah’a tahsis etmemiz istenen kulluk hem ibadeti, hem de ubûdiyeti kapsar. İbadet Allah’ın razı olduğunu yapmaktır. Ubûdiyyet ise, Allah’ın yaptığından razı olmaktır. Allah’ın razı olduğunu yapan, Allah’ın yaptığından da razı olur. O zaman “Allah onlardan razıdır, onlar da Allah’tan razıdırlar” Kur’anî övgüsüne nâil olurlar. Allah’ın razı olduğunu yapmak kulun islâmı, Allah’ın yaptığından razı olmak kulun imânıdır. İslâm imânın bedeni, iman İslâm’ın kalbidir. Tıpkı böyle, ibadet ubûdiyetin bedeni, ubûdiyyet ibadetin kalbidir. Böyle bir kalbi Kur’an “selim kalb” olarak tescil etmektedir. Selim kalbin kıblesi ise doğrudan Allah’tır. Kıblesi Allah olan bir kalbin duâsı Allah’a has kılınmıştır.

6-) Allah’tan isteme usûlünün altıncı halkası, duâyı Allah’a has kılmaktır. Âyetin ikinci yarısı olan “yalnız Senden yardım isteriz” ibaresi, duâyı Allah’a hasretmemizi ister. Fakat âyette duâ kökünden değil, ‘âvn kökünden gelen nesta’în fiili kullanılmıştır. İstiâ’ne duayı da kapsar fakat duâdan daha geniştir. Yardım istemenin Allah’a has kılınması, ilk muhataplar olan Mekke müşrikleri başta olmak üzere, şirk bataklığına gömülenlerin sapma açılarının başladığı noktadır. “Yardım isteme” gibi masum bir gerekçe, yardım istediği odağa tazimi getirir, tazim ululamayı getirir, ululama kulluğu getirir. Bu, sonunda Allah’tan başkalarına kullukla noktalanır. Fâtiha, Allah’a duâ etmeyi değil, duâyı Allah’a has kılmayı telkin etmektedir. Duâyı Allah’a has kılmayanın, kalbinin kıblesi kaymış demektir. Duâyı Allah’a has kılmamanın tezahürlerinden biri Allah’a aracılar tedarik etmektir. Fâtiha bu telkiniyle her türlü aracı fikrini kulun kalbinden silmeyi amaçlamaktadır. Zira tarih boyunca ortaya çıkan her türlü şirkin temelinde, uzak tanrı tasavvuru yatar. Kur’an bu tasavvuru yerle bir eder ve der ki: “Biz kulumuza şah damarından daha yakınız.” Yine der ki: “ Kullarım beni sana soracak olurlarsa, iyi bilsinler ki ben yakınım; bana dua ettikleri zaman dualarına icabet ederim. Artık siz de benim (“yalnız benden isteyin”) çağrıma icabet edin ve bana güvenin.” Bu âyet, duayı Allah’a has kılamamanın temelinde Allah’a güven probleminin yattığını beyân etmektedir.

7-) Allah’tan isteme usûlünün yedinci halkası, O’nun bizim için istediğini bizim de kendimiz için istememizdir. Zira O bizim için en hayırlı olanı bilir. Bunun içindir ki Fâtiha’da kula Zatından ilk ne isteyeceğini öğretmiştir: Hidâyet… “Bizi dosdoğru yola yönelt!” duâsı, bir hidâyet duasıdır. Allah’ın hidâyete erdirmesi her şekilde anlaşılabilir. Fakat asla kulun özgür iradesiyle seçimini boşa çıkaracak şekilde anlaşılamaz. Eğer böyle anlaşılacak olursa, bu takdirde “isteyen iman etsin isteyen küfretsin”, “O insana fücûru da takvayı da ilham etti”, “Dinde zorlama yoktur, zira doğru yol sapıklıktan seçilip ayrılmıştır” gibi âyetleri Allah’ın hidâyetiyle uzlaştırmak mümkün olmazdı. Şu halde kulun Allah’tan hidâyet talebi, zâten ermiş olduğu hidâyet üzere bir istikameti sürdürmede yardım talebidir. Bu duâyı eden kul zaten hidâyete ermiş bir kuldur. Zira eğer “bizi sırat’ı müstakime hidâyet eyle” duasında bulunuyorsa, Fâtiha’yı okuyor demektir. Fâtiha’yı okuyorsa, vahye inanıyor demektir. Vahye inanıyorsa hidâyeti elinde tutuyor demektir. Ki zaten Fâtiha’daki hidâyet talebine cevap Mushaf’ta bu sûrenin hemen ardından gelen Bakara sûresinin 2. âyetiyle verilmiştir: “Elif, Lâm, Mîm! İşte kendisi hakkında hiçbir kuşkuya yer olmayan bir ilâhi kelâm, takva sahipleri için bir hidâyet rehberidir.” Evet, Allah’ın hidâyeti vahiy sûretinde bir kez daha tecelli etmiştir. Zira akıl Allah’ın insanın içine yerleştirdiği hidâyet rehberidir. O aklı, selim olarak nasıl çalıştıracağımıza dair rehberliği de vahiy yapacaktır.

Biri Cennete Diğeri Cehenneme Çıkan İki Yol

Fâtiha’nın sonraki âyetleri iki şeyin cevabını verir: Birincisi: Hidâyete erenlerin yolu nedir? Cevap açıktır: “Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna.” Demek ki hidâyete erenler nimet verilenlermiş. Bu bizden önce hidâyete ermiş bir kervanın olduğunu gösterir. İşte kendilerine nimet verilmiş olanlar onlardır. “Peki, onlar kimlerdir?” suâlinin cevabını yine Kur’an’da buluyoruz: “Allah’a ve Peygamber’e itaat eden kimseler, Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberler, hakka sadık kalanlar, hayatlarını imanına şahit kılanlar ve iyiliği yayanların safında olurlar. Bunlar ne güzel dostturlar”: (Nisa 4/69.)

İkincisi: Hidâyete ermeyenlerin yolu nedir? Cevap iki sapık yolu gündeme getiriyor: 1.Gazaba uğrayanların yolu 2. Dalâlete düşenlerin yolu.

Kur’an’ın ilk müfessiri olan Peygamberimiz, Fâtiha’nın son âyetini tefsir sadedinde şöyle buyurmuştur: “Gazaba uğrayanlar Yahudilerdir, dalâlete düşenler Hıristiyanlardır.” (Tirmizi Tefsir, İbn’i Hanbel). Aslında Peygamberimiz iki sapmaya tarihten iki örnek vermiştir. Fâtiha okuyan her mümin, her okuduğunda bu iki sapık yola girmekten Allah’a sığınmaktadır. Demek ki Fâtiha okuyup namaz kılan Müslümanların da bu iki sapıklığa düşmesi mümkündür. Buna “Müslümanın Yahudileşmesi” ve “Müslümanın hıristiyanlaşması” adını verebiliriz.

Yahudileşme dinin ruhunu öldürüp cesedine sarılma, Hıristiyanlaşma dinin cesedini öldürüp ruhuna sarılmadır. Yahudileşme dini sevgisizleştirme, Hıristiyanlaşma dini şeriatsızlaştırmadır. Yahudileşme peygamberi aşağılama, Hıristiyanlaşma peygamberi aşırı yüceltmedir. Yahudileşme dünyevileşme, Hıristiyanlaşma ruhbanlaşmadır. Fâtiha bu iki sapmaya karşı mü’mini uyarmaktadır. Onların yoluna girmek için Yahudi ve Hıristiyan olmak şart değildir. Zaten Kur’an’a göre Yahudiler ve Hıristiyanlar da başlangıçta Hz. Musa’ya ve Hz.İsa’ya bağlı Mü’min ve Müslümanlardı. Hz. Musa’nın ve Hz. İsa’nın Mü’min ve Müslümanları nasıl yahudileşti ve hıristiyanlaştı ise, Hz. Muhammed’in ümmeti de onların yolundan gidip yahudileşebilir ve hıristiyanlaşabilirdi. Fâtiha mü’min’i bu tehlikeye karşı namazın her rekatında uyarıyordu.

                                                                                 25.Haziran.2015.Perşembe

FATİHA’NIN HÜKMÜ

Allah Rasulü “Fâtiha’sı olmayan namaz namaz olmaz.” (Buharî Ezan, Müslim Salat) buyurmuştur. Allah Rasulü’nün bu sözünü bazı imamlar namaz’da Fâtiha okumanın farz olduğu yolunda yorumlamışlardır. İmam Şafii, İmam Malik ve İmam Ahmed b.Hanbel bu görüşte olan imamlar arasında yer alır. Buna karşın bazı imamlar da Müzzemmil sûresinin 20.âyetinde yer alan “Kuran’dan kolayınıza geleni okuyunuz” cümlesinden yola çıkarak, namazdaki kıraat  şartının Kur’an’dan olmak koşuluyla başka âyetlerle de yerine gelebileceğine hükmetmişlerdir. Bunların başında İmam Ebu Hanife gelir. Ebu Hanife bu görüşüne Allah Rasûlü’nün bir sahabiye namazı öğretirken “Kur’an’dan kolayına geleni oku” (Buharî Salat 45 Müslim Salat 263) demesini de delil olarak getirir.

Cemaatle kılınan namazlarda Fâtiha’nın hükmü konusunda da imamlar farklı delillerle farklı görüşlere varmışlardır.  İmam Ebu Hanife “İmamın kıraati imama uyanın kıraatidir” (İbn Hanbel) hadisiyle mutlak olarak amel etmiş ve imamın arkasında namaz kılan kimsenin Fâtiha okumasının gerekmediği hükmüne varmıştır. İmam Ebu Hanife bu görüşünde imamın açıktan veya gizli okuyuşu arasında bir fark gözetmemiştir. İmamın Fâtiha’yı açıktan okuduğu sabah, akşam ve yatsı namazlarında, “Kur’an okunduğunda susup dinleyiniz” âyeti de, bu görüşte olanların getirdiği ilave bir delil olmuştur. Fakat âyetin bağlamı bu makamda delil olarak kullanılmasına pek müsait gözükmemektedir.

İmam Şafiî, cemaatle kılınan tüm namazlarda, imamın açıktan veya gizli okuduğu namaz ayrımı yapmaksızın, cemaatin Fâtiha okumasının şart olduğu sonucuna varmıştır. Zira o “Fâtiha’sı olmayan namaz namaz olmaz” hadisiyle amel etmiştir. Diğer delillerle amel etmemiştir.

Bu konuda delillerin tümünü gören üçüncü bir görüş vardır. Bu, bu konuda varılabilecek en dengeli görüştür. Buna göre imamın açıktan okuduğu namazlarda imama uyan cemaat “Kur’an okunduğunda susup dinleyiniz” âyetine ve “imam ancak kendisine uyulandır! Tekbir aldığında siz de tekbir alın, okumaya başladığında susup dinleyin!” (Müslim) hadisine istinaden susup dinlerler ve Fâtiha’yı okumazlar. Fakat imamın Fâtiha’yı içinden okuduğu öğle ve ikindi namazında cemaat Fâtiha’yı okur ve “Fâtiha’sı olmayan namaz, namaz olmaz” hadisiyle amel etmiş olur. Bu sonuç tahkik ehli, ulema tarafından da hüsn-i kabul görmüştür. Bizce de en uygun görüş budur.

Fâtiha’nın sonunda amin denmesi sünnettir. Amin İbRahîm’i şeriatların ortak şiârıdır. Museviî (Yahudi değil), İsevî (Hristiyan değil) ve Muhammedî davetin aynı ilâhi kökten neşet ettiğinin hoş bir belgesidir. “Amin”, onaylama, doğrulama, tasdik etme, katılma, evetleme anlamına gelir. İbranîcede “öyle olsun, duam tutsun, kabul olsun” çağrışımlarına sahiptir. Kelimenin eski Mısır inancında en büyük Tanrı’ya ad olarak verilen “Amon”dan ve kadîm Hind inançlarında varlık var edilmeden öncesindeki “kün/ol” emrinin mukabili olan “om”dan geldiği iddia edilmiştir. Kelimenin kökeninin nereye dayandığının hiçbir önemi yoktur. Kaldı ki, kelimenin kadîm geleneklerle irtibatı, İslâm’ın insanlıkla yaşıt olduğu ve insanlığın değişmez değerlerini temsil ettiği hakikatini teyit etmektedir.

Tüm dinî geleneklerin özüne inildiğinde vahiyden bir pırıltıyla karşılaşmak kimseye şaşırtıcı gelmemelidir. Önemli olan Allah Rasulü’nün sünneti olan “amin”e yüklediği manadır. Önceki vahiylerden geriye kalan sahih uygulamaları tasdik etmekten hiçbir zaman imtina etmemiş olan Allah Rasulü, Fâtiha’yı okuduğunda “amin” derdi. Eğer Fâtiha’yı açıktan okumuşsa “amin”i de açıktan söyler, eğer gizliden okumuşsa “amin”i gizli söylerdi. Allah Rasulü akşam, yatsı ve sabah gibi Fâtiha’nın açıktan okunduğu cemaat namazlarında sesi arkasında saf tutanlar tarafından duyulacak şekilde “amin” derdi. Şu hadis “amin”e iştirakin önemini güzel anlatır: “İmam ğayri’l-mağdûbi âleyhim ve leddâllîn” diye okuduğu zaman “amin” der. Ve yer ehlinin “amin”leri sema ehlinin ve meleklerin “amin”leriyle buluşursa, Allah kulunun geçmiş günahlarını affeder”. (Buhari, Müslim) Allah Rasulü’nün ve sahabenin uygulamasından Fâtiha’nın sesli okunduğu cemaat namazlarında cemaatin de imamın “amin”ine sesli olarak katıldığı kesin olarak anlaşılmaktadır. Fıkıh okullarının kahir ekseriyeti de bu görüştedir.

Fâtiha’nın Tekrarının Hikmeti

Bu mübarek sûrenin namazın her rekatında tekrarlanması sayısız hikmetler içerir. İlk akla gelenler şunlardır:

1.Fâtiha’daki hakikatler öyle yüce hakikatlerdir ki, onları değil unutmak, unutma ihtimali dâhi insanı diken üstünde tutmalı ve teyakkuza sevk etmelidir. Bu saikle insan Fâtiha’daki hakikatleri sürekli tekrar etmeli ve söz konusu tekrar bu ebedî hakikatleri unutmamaya yeminli olduğunu göstermelidir.

2.İnsan nisyan ile malûldür. İnsan kelimesinin kökeniyle “unutmak” anlamına gelen “nisyan” kelimesinin kökeni aynıdır. Hatta İbn Abbas kelimeyi bu kökene nisbet eder. Unutan insana hatırlatılır. Allah da Fâtiha ile insana Rabbiyle nasıl ilişkiye gireceğini hatırlatmaktadır.

3.Fâtiha’nın namazın her rekatında tekrarı, salt tekrardan öte bir hakikate işaret eder. O da Fâtiha’nın sınırlı lafızlarının arkasında bitmez tükenmez bir mana okyanusu barındırdığı gerçeğidir. Bu yüzden Fâtiha’nın her okunuşu bir tekrar değil, o mânâ okyanusundan bir kısmının daha akleden kalbe nâzil olmasıdır.

4.Fâtiha’nın ismi ism-i fâildir. “Açan özne” demektir. Fâtiha açan bir özne olarak nesnesi olan akleden kalbi Allah’ın tenezzülatına açar. Kalb toprağına ilâhi rahmet bulutlarını celp eder: O bulutlardan dökülen rahmetle gönül toprağının yeşermesini cennet gibi bir bahara kavuşmasını müjdeler. O toprakta ekilmiş olan iman, ihsan, takva, ikan ve ihsan başaklarını doldurur.

5.Fâtiha mü’minin hayatı boyunca dilinden dökülen tüm sözler içinde en yüksek tekrar sayısına sahip söz olmalıdır. Nasıl ki Fâtiha ilâhi kelamın en başında yer alıyorsa, böylece mü’minin söz dağarcığının da en başında yer almalıdır. Hayatının tüm sözleri tasnif edilip tekrar sayısıyla birlikte önüne konulduğunda, Fâtiha en çok tekrar sayısına sahip yüce sözler arasında yer almalıdır.

*Fâtiha Kur’an’ın fâtihidir. Fâtiha Kur’an’ı insana açar, insanı Kur’an’a açar.

*Fâtiha namazın fâtihidir. Fâtiha namazı Kur’an’a açar, Kur’an’ı namaza açar.

*Fâtiha insanlıkla yaşıt tüm vahiylerin, tüm semavî şeriatların özüdür. Onun için farklı dinlere mensup insanların olduğu bir masada, “herkes üzerinde ittifak edebileceğimiz ortak bir metin ortaya koysun” denilse, Fâtiha’dan daha güzel bir metin ortaya konulamaz. Dolayısıyla Fâtiha insanlığın değişmez değerlerinin kodlarını içinde barındıran ilâhi bir manifestodur.

(Musa Şimşekçakan; Sözün Gücü.)

Fâtiha,  kitap ve elbise gibi açılabilecek şeylerin evveli ve ilk açılan yeri olduğu gibi bir sözün veya okumanın başı anlamına da gelir.

Bir konuyu, kitabı ya da başka bir şeyi açmak anlamında bir nevi önsöz gibidir. Başka bir ifade ile Fâtiha, açılabilecek şeylerin başı ve birbiri ardınca yapılacak her şeyin evvelidir. Sıfat olan bu kelimeyi isim yapmak için sonuna “ta” getirilmiştir. Sonundaki “ta” ile beraber mastar olarak fetih anlamı da vardır. Bunun yanı sıra ilk dönemlerden itibaren namazın kılınıyor olmasının Fâtiha sûresinin Mekke’de çok erken dönemlerde inmiş olduğuna  işaret ettiği de söylenmiştir.

(ELMALILI, MEVDUDİ, Süleyman ATEŞ)

Ayrıca “Andolsun sana tekrarlanan yediyi ve şu büyük Kur’an’ı verdik” (Hicr sûresi 87.âyet) âyetinin geçtiği sûrenin Mekkî olması da bu anlayışı destekler. (Kûrtubî) Hatta Alak sûresinde namazın engellenmesinin söz konusu edilmesiyle beraber Fâtiha’sız namazın olamayacağının düşünülmesi, nüzûl sırası itibariyle bu sûrenin ilk nazil olan sûre kabul edilmesinde etkili olmuştur. Ancak bu yaklaşım, vahiy gelmeye başlamadan önce haniflerin kıldığı namazı dikkate almaz. Buna göre namazın içeriği vahiyle beraber yavaş yavaş değişikliğe uğrayarak bugünkü hâlini almış olmalıdır. Öyleyse Fâtiha’nın bu aşamada yani çok erken bir dönemde inerek namazın içini doldurmuş olması da yeterince açıklayıcı kabul edilebilir. Ayrıca sûre içinde kulluk ederiz veya yardım isteriz şeklinde yer alan çoğul ifadeler dikkate alındığında Fâtiha sûresindeki “biz” ifadeleri, ilk 4 sûreden sonra Müslümanların az sayıda da olsa bir grup veya cemaat olabilecek sayıya eriştiklerini göstermektedir.

Kur’an’da insanın düşüncelerini ve ahlâkını yavaş yavaş inşa eden bir seyir takip edilir. Söz konusu edilen pek çok şey, gitgide insanın ufkunu ve bilincini olgunlaştırır. Sûrelerin bazıları, belli bir aşamadan sonra ele alınan konuları özet bir şekilde vererek önemli konuların insanın zihninde muhafaza edilmesine ve süreklilik kazanmasına yardımcı olur. Bu anlamda Fâtiha sûresi için de Kur’an’ın özeti denilir. “Allah’ın kâinattaki genel yasası bir şeyin önce özetini ortaya çıkarmak sonra yavaş yavaş onu açıp detaylandırmak” şeklinde dile getirilmiştir. Fâtiha’nın özet şeklinde inen ilk sûre olmasının hikmeti, bu açıdan bir ağaç tohumunun giderek serpilmesine benzetilmiştir. Nitekim Fâtiha sûresine “Ümmü’l-Kitab” da denilir. Bu Kitab’ın anası veya esâsı anlamına gelir. Bu yaklaşım, hurma ağacının tümünü kapsadığı çekirdeğe “Ûmmû’l-nahle” (hurmanın anası) denilmesi gibidir.

(S.Ateş Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri) (Musa Şimşekçakan: Sözün Gücü)

İnsan öylesine nankör ve açgözlüdür ki onun bu özellikleri, doğru yolu arama isteğinin sürekli olmasını gerektirir. Bu yüzden sorgulamayı, eleştirmeyi ve doğru olanı aramayı hiç terk etmemelidir.

(Musa Şimşekçakan)

FÂTİHA’NIN FAZİLETİ

*Fazileti hakkında oldukça fazla sözün söylendiği Fâtiha sûresi, Kur’an’ın âdeta projektörü gibidir. Hemen hemen her âyeti hatta her kelimesi pek çok âyet ve sûreyle ilişkilidir. Hangi kelimesine bakılsa, hangi âyeti incelense konuyla ilgili pek çok âyetle karşılaşılır.

Kur’an, Yüce Allah’ın kelâm sıfatı olduğu için onun bütün âyetleri elbette aynı değerdedir. Biri diğerinden daha hayırlı, daha az hayırlı ya da en hayırlı gibi sınıflandırmalar doğru olamaz.

Ancak Fâtiha, Kur’an’ın özeti, ana konularını içermesi ve namazın da ayrılmaz parçası olduğu için bazı farklılıklara sahip olduğunu belirtmekte de bir hata olmasa gerektir.

Hz. Peygamber, Fâtiha’yı namazın “olmazsa olmazı” diye nitelendirmekte, “Fâtiha’sız (Kitâb’ın Fâtiha’sı olmadan) namaz olmaz” buyurmaktadır. Bu özelliğiyle Fâtiha sûresi, mü’minin bütün hayatını adeta çepeçevre kuşatan bir nitelik arz etmektedir.

 (Mehmet OKUYAN)