DUHÂ SÛRESİ    SÛREYİ TAKDİM

"Euzû Billêhi mine’ş şeytâni’r racîm" “Bismillahir-Rahmanir-Rahîm”

Elhamdû lillâhi Rabbil Âlemîn, Vessalêtû vesselêmû ‘âlê Râsûlinê Muhammedin ve ‘âlê ‘êlihî ve eshâbihî ve etbê’îhî ecmêîn. Rabbene’f-tâh bil-ğâyr, vâğtim bil-ğâyr, Rabbi yessir ve-lê tûâssir, Rabbi temmim bil-ğâyr.

Rabbişrâh-lî sâdrî; Ve-yes-sirlî emrî; Vâhlûl ûkdeten min lisênî;

Yefkâhû kâvlî; (Tâhâ 25-26-27-28)

Rabbi edğîlnî mûdğâle sîdkîn ve âğrîcnî mûğrâce sîdkîn vec'âl-lî min ledûnke sûltanen nâsîrâ. (İsra/80) Amin, amin, amin..!

Değerli Kur’an dostları bugün dersimize Duha suresiyle başlayacağız inşaAllah. Yavaş yavaş sonlara doğru yaklaşıyoruz. 10 yıl süren Kur’an’ın görüntülü ve sesli tefsiri projesinde İnşaAllah hitamuhu misk olur, sonu misk olur projenin sonuna doğru geliyoruz. Artık kısa sureler geldi ve onların tefsirini yapıyoruz. Belki bu şu açıdan çok önemli namazlarda okunan sureler genellikle geniş kitleler, namaz kılan kitleler tarafından okunan sureler kısa sureler olduğu için mevzuu daha bir önem kazanıyor, zira okumaktan maksat anlamaktır. Kişiye oku dendikten sonra ayrıca bir de anla denilmez. Çünkü oku demek anla demektir. Dolayısıyla namazda okuduğumuz surelerin manaları bir alt yazı gibi zihnimizden geçmeli ki ağzımızdan çıkanı kulağımız duysun, dudaklarımızın telaffuz ettiğini zihnimiz kavrasın, tertil üzere Kur’an okumuş olalım Kur’an’ın emri gereği. İşte bu açıdan önemli tefsir, bu açıdan önemli Kur’an’ı anlamak.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               Buhari ve Tirmizi bu sureyi ilk ayetinin tamamıyla anmış. yani Ved-Dûha şeklinde anmışlar.

Suremizin ilk yılda inen sureler arasında olduğunu biliyoruz. Buna dair surenin içinde bir alamette var. “Mê vedde'âke Rabbûke ve-mê kâlê (3) Rabbin seni ne terk etti ne de sana darıldı ayeti kerimesi. Fetreti vahiy diye bilinen dönemin hemen arkasından nazil olduğu kanaatimiz yaygındır. Bu kanaate bizi ulaştıran şey de bu ayettir. Fetret-i vahiy; vahiy kesintisi zannedilen normal bir ara vermenin adı. Aslında buna tam bir fetret demek de doğru değil. Çünkü henüz vahyin başında iken vahyin geliş sıklığını henüz ne ResulAllah ne de etrafı bilmiyorlardı. Onun içinde vahyin geliş sıklığına dair bir bilgi oturmayınca vahyin doğal olarak ara verdiği bir zaman parçasını fetret olarak anlamışlar.

Fetreti 3 gün, 12 gün, 7 gün, 15 gün, 25 gün, 40 gün ya da 6 ay, hatta 3 yıl olarak anlayanlar da var. Bir kez 3 gün, 7 gün, 12 güne bile getirmeye değmeyen bir kesinti. Çünkü zaten vahyin geliş sıklığında 3 gün, 5 gün, 7 gün, 10 gün, 15 gün hatta çok doğal ara vermeler. Elimizde ki vahyin 23 yılda nazil olduğunu hatırlarsak ve mushafta bulunan sure ve ayetleri 23 yıla yayarsak zaten doğal olarak böyle bir tempo, böyle bir geliş sıklığına ulaşırız. 3 yılı da başlangıçta hemen devre dışı bırakmalıyız, çünkü 3 yıllık bir kesinti öyle basit bir kesinti değil. Bu o zaman ihtilaflı bir mesele olmaz kesin olurdu. Bu kadar rakam da telaffuz edilmezdi. Üstelik 3 günle 3 yıl arasında, bir hafta ile 3 yıl arasında, 15 günle 3 yıl arasında hiçte kapanmayacak bir uçurum var. Yani te’lif edilemeyecek kadar. Belki 15 gün, 25 gün veya 40 günü doğal sayabiliriz fetret-i vahiy adı verilen bu tabii kesinti için.

Bu kesintide de bir hikmet vardı, Allah resulü vahyin gelişiyle sırtına dağlardan ağır bir yük yüklenmişti. “Lev enzelnê hêze’l-Kur'êne 'âlê cebelin lerâ-êytehû ğâşi'ân mûtesâddi'ân min ğâşyetillêh”. (Haşr/21) ayeti kerimesinde ifade ettiği gibi. Eğer biz bu Kur’an’ı, biz bu vahyi bir dağa indirmiş olsaydık, dağın vahyin ağırlığı altında, vahyin yüklediği sorumluluğun ağırlığından paramparça toz duman olduğunu, yerinde yeller estiğini görürdün ayetini hatırlarsak, vahyin indiği omuzlara, indiği yüreğin sahibine ne ağır bir yük getirdiğini de anlarız.

Fakat işin bir tarafı bu, bir başka tarafı daha var o da vahyin aynı zamanda ne büyük bir rahmet, ne büyük bir bereket, ne büyük bir şeref, ne büyük bir onur olduğu gerçeği. Çünkü vahiy indiğine sadece sorumluluk yüklemiyor, aynı zamanda onu dillere destan ediyor, gönüllere sokuyor, gönüllerin efendisi haline getiriyor. Dahası alemlere rahmet ediyor.

Onun için Allah resulüne belkide bununla verilmek istenen mesaj şuydu; Vahyin inişini ağır buluyorsan kısa bir keselim, küçük bir ara verelim de gör bakalım vahiysizlik neymiş. Vahiysizlik daha da ağırdır. Onun için bunda da bir hikmet olduğunu düşünüyoruz ve işte bu sure, duha suresi böyle doğal bir kesintinin aslında fetret denilemeyecek, vahyin iniş sıklığı içerisinde doğal sayılması gereken bir kesintinin arkasından iniyor ve Allah resulünün acaba Rabbim benimle konuşmayacak mı, bir daha yüreğime Kur’an inmeyecek mi diye içinden geçen acabaya cevap veriyordu. “Mê vedde'âke Rabbûke ve-mê kâlê” Rabbin seni ne terk etti, ne de sana darıldı ayeti kerimesiyle.

Sûre Hz. peygamberin kişisel tarihini işleyen bir sûre. Belki Kur’an’ın içerisinde Allah resulünün kişisel hayatına vahiy öncesi hayatına dair kısa vurgulu ama aynı zamanda derin ve özet halinde en bir arada bulduğumuz bilgiler bu sûrede yer alıyor. Sûre bir motivasyon sûresi aslında. İçeriği ile ilk muhatabı olan Allah resulünü motive ediyor, onu teselli ediyor, onu güçlendiriyor. Sanki ona bir takviye, inzal olmuş bir takviye işlevi görüyor bu sûre. Bu sureyle birlikte inşirah veya doğru ismiyle şerh suresini, yine bu ikisiyle birlikte Kevser suresini de motivasyon sûresi olarak adlandırabiliriz.

Motivasyon deyip geçmeyelim, motivasyon sadece içinde yaşadığımız çağın altın kelimesi değil, demek ki tüm çağların altın kelimesi, altın kavramı. Şöyle kısaca isterseniz bu sureye kadar inmiş olan Kur’an pasajlarının, surelerinin kısaca bir muhtevasına göz atalım.

Fatiha gerçek bir önsöz, dolayısıyla onu bir önsöz olarak, Kur’an vahyinin gerçek bir önsözü olarak bir tarafa bırakırsak ilk inen ‘alak 5 ya da 8 ayeti, bilginin inşasıydı, bilgiyi inşa ediyordu. İnsanoğlunun en temel problemi olan bilgiyi elde etmek, bilgiyi üretmek ve bilgiyi iletmekle ilgili problemin inşasına dayanıyordu. Zaten insanoğlunun en temel iki sorusu bilgi ve varlık sorusudur. Daha doğrusu varlık ve bilgi sorusudur. Neden varım, niçin varım, ben kimim, nereden geliyorum, nereye gidiyorum. Var oluşumun amacı nedir, sebebi nedir. İşte varlık ve bilgi sorusu sadece felsefenin değil insanın en temel sorusu ve dahi sorunudur. Zaten ilk inen vahiylerde bu iki temel problemi ele alıyor ve çözüm yolunu gösteriyordu.

İkinci inen pasaj ise Müzzemmil suresinin ilk ayetleriydi ilk 11 ayeti. O da duygu ve düşüncenin inşasını içeriyordu. İlk inen ayetler varlık ve bilgi sorularının inşasını, cevabını. İkinci inen pasaj Müzzemmil suresinin ilk 11 ayeti duygu ve ahlakın inşasını içeriyordu.

3. inen pasaj Müddessir suresinin ilk 7 ayeti idi ve o da misyon ve vizyonun inşasıydı. Varlık ve bilginin, duygu ve ahlakın, misyon ve vizyonun inşası. İşte ondan sonra bize göre Dûha sûresi geliyor. Yani tüm çalışmalarımız ve araştırmalarımız sonucunda ikna olduğumuz şey Kur’an’dan inen Fatiha, ‘Alak, Müzzemmil, Müddessir’in arkasından 5. sûre Dûha sûresidir. Dûha ise teşvik ve motivasyon suresiydi. Ondan sonra kardeşi ikizi olan İnşirah (Şerh) sûresi azim ve kararlılık inşa eden bir sûre idi. İşte ilk inen vahiylerin konusu böyle.

Dûhâ sûresi, "Sabahın berrak aydınlığı, kuşluk vakti" anlamına gelen adını ilk âyetinden alır. İlk indirilen sûrelerdendir. 3. âyetinin de işaret ettiği gibi, vahiy sürecinde normal karşılanması gereken bir kesintinin, anormal olduğu veya tamamen kesildiği zannıyla büyük bir telaşın yaşandığı bir zaman diliminde nazil olmuştur.

Sûrenin baştan sona Hz. Peygamber'in kişisel tarihine atıf yapan ve onu inşa eden bir sûre olduğu göz önüne alındığında, Müzzemmil-Kalem arasına, 5. sıraya yerleştirmek daha isabetli görünmektedir. Hz. Aişe'nin Kalem sûresi hakkındaki rivayeti de bu sıralamayı destekler. Rivayetler bu sûrenin bir vahiy kesintisinin [fetret-i vahiy) ardından indiğini söyler. Bu gerçek anlamda bir "fetret" olmasa gerektir. Henüz ilk vahiyler olması hasebiyle vahyin geliş sıklığını kestirememeden kaynaklanan bir telaş olarak değerlendirilmelidir. Hz. Peygamber iki vahiy arasındaki normal bir arayı kesinti sanarak endişeye düşmüş, bu sûre ile teskin edilmiştir [Fetret-i vahiy ile ilgili Müddessir'in girişine bkz).

Dûhâ, ikiz kardeşi sayılan Şerhle birlikte motivasyon sûresidir. Rasulullah'ı teskin ve teselli etmekle kalmaz, ona gelecek hakkında müjde verir. Diğer ilk vahiyler gibi bu sûre de doğrudan Allah RasuhYnü inşayı amaçlamaktadır ('Alak sûresinin girişine bkz). Üç bölümlük sûrenin birinci bölümünü yeminler ve müjdeler oluşturur (1¬5). İkinci bölümünde Hz. Peygamber'in peygamberlik öncesine dair haberler yer alır (6-8). Son bölümü Hz. Peygamber'i doğrudan inşa eden âyetlere ayrılmıştır (9-11).

Sûre, cehalet gecesini sona erdiren vahyin aydınlık sabahını ve o sabahı müjdeleyen geceyi şahit tutar ve der ki: "Rabbin seni ne terk etti ne de darıldı" (3). Ve Hz. Peygamber'e ebedi istikbal saadeti müjdelenir. Bu müjdelerin gelecekte gerçekleşeceğine dair garanti, geçmişte ona yapılan ilâhi ikramlardır. Ona bir zamanlar yetim, ne yapacağını şaşırmış ve ihtiyaç sahibi olduğu hatırlatılır. Son üç âyetin mesajı açıktır: sana verilen nimetlerin şükrü kendi cinsinden olmalıdır. O halde zayıfı koru, muhtacı gözet, en büyük nimet olan hidayetin sahibini unutma! Bunlar üzerinden hepimize verilen öğüt ise açıktır: peygamber sizin için muhteşem bir nimettir; siz bu büyük nimeti unutmayın!

(M.İSLAMOĞLU)

Dûhâ sûresi diye isimlendirilen kulluk kitabımızın 93. Sırasına yerleştirilmiş Rasûlullah efendimizi teselli eden bir sûreyle karşı karşıyayız. Mekke döneminin başlarında Rasûlullah efendimizin henüz vahye yeni yeni alıştığı günlerde inen bu sûre, muhtevadan da anlaşılacağı gibi ilk dönemlerin problemlerinden birisi olan Rasûlullah efendimizin bir telaşını da izale eden bir sûredir.

Rivâyet edilir ki Rasûlullah’a gelen vahiyde bir kesiklik olmuştu. Cebrâil’in gelmesinde bir kesinti olmuştu. Bu konuda farklı sebepler, farklı zamanlar anlatılır. Buhârî’de, Esved İbni Kays’dan şöyle bir rivâyet var: Rasûlullah’ın parmağına bir taş atıldı, Allah’ın Resûlü rahatsızlandı, böylece üç gece kaldı. Bu esnada bir kadın gelip Rasûlullah’a şeytanın seni bıraktı galiba dedi. Rasûlullah buna çok üzüldü de bu sûre geldi deniyor. Hakim Zeyd bin Erkam’dan şunu rivâyet eder: Tebbet sûresi geldikten sonra Allah’ın Resûlü bunu ilân edip insanlara yaydı, duyurdu. Sûrede lânetle hicvedilen Ebu Leheb’in karısı Ümmü Cemil bu duruma çok içerledi ve Rasûlullah efendimizin huzuruna gelerek: Beni ve kocamı niçin Hicvettin ey Muhammed? Beni boynumdaki bir iple nerede gördün ki onunla hicvettin? dedi. Allah’ın Resûlü de: Vallahi seni ben hicvetmedim! Seni Rabbim hicvetti buyurdu. Bundan sonra bu kadın onu kontrole başladı. Rasûlullah efendimizi takip etmeye başladı. Zira Ebu Leheb’in karısı Ümmü Cemil Rasûlullah’ın kapı dibi komşusuydu. Leheb sûresinde de ifade ettiğimiz gibi bu çirkef kadın Rasûlullah efendimizin evinin önüne, geçeceği yollara dikenler atar, yemeğinin içine toprak döker, onu rahatsız ederdi. Rasûlullah efendimize bir süre vahiy gelmeyince Ümmü Cemil: Ne o ey Muhammed! Umarım ki şeytanın seni terk etti. Sahibini görmüyorum! Her halde sana veda etmiş, darılmış! dedi. Veya öteki müşrikler de Muhammed’in Rabbi onu terk edip darılmış, onunla diyalogunu kesmiş gibi sözler ettiler de Allah’ın Resûlü buna çok üzüldü. Buna benzer daha başka rivâyetler var. Anlaşılan o ki bir süre Rasûlullah’a vahiy kesilmiş ve Rasûlullah efendimiz bundan etkilenmiş ve buna üzülmüştür. Bu arada gerek bu kadının, gerekse öteki düşmanlarının alayları da bu konuda etkili olmuştur tabii.

Hikmeti gereği Rabbimizin kendisine vahyini kestiği bu inkıta döneminin dört gün, on gün, on iki gün, on beş gün, Mukatil’in rivâyetinde 40 gün olduğu söylenir. Bir süre Rabbimiz vahyini kesmişti. Tabi Alâk sûresinde de gelecek bu dönem henüz Rasûlullah efendimizin vahyin özelliklerini tamamıyla kavrayamadığı, vahyin atmosferine giremediği, Allah’ın vahyini ne zaman gönderip, ne zaman keseceği konusunda tam bilgisinin olmadığı bir döneme rastlıyordu. Rasûlullah’a vahiy geliyordu, fakat ilk yıllarda Allah’ın Resûlü henüz vahyin bilincinde değildi. Vahye âşinalığı henüz gerçekleşmemişti. Bazen vahyin atmosferine girmekte güçlük çekiyordu. Vahiy geliyordu kendisine Allah’tan ve onun isteğine ve anlayışına göre sürekli gelmesi gerekiyordu. Kesilmemeliydi, inkıtaa uğramamalıydı vahiy. Böyle olacak zannediyordu. Hiç kesilmeden devam edecek zannediyordu.

Hani ilk sûre, yâni Alak sûresi geldiğinde de kendi kendine tereddütler geçirmişti. Acaba yanlış mı gördüm, doğrumu gördüm? Acaba gördüğüm bir melek miydi yoksa, yoksa diye her tereddüt edişinde, Cebrâil ufukta kendisine görünüyor: Ey Muhammed! Sen Allah’ın elçisisin! Sen Allah’ın peygamberisin! Allah bu iş için seni seçti, seni şereflendirdi! Bunda tereddüdün olmasın! Bu konuda en ufak bir şüphen olmasın! diyordu. Yâni Allah sürekli onu murakabe altında bulunduruyordu. Arkadaşlar insan fıtratında vardır bu. İnsan tanıdığı, sevdiğiyle devamlı beraber olmak ister. Kısa bir süre de olsa ondan ayrılığa dayanamaz. Meselâ gurbetten birileri gelir sizin şehre, sizin mahalleye. Gariptir, kimsesizdir diye, bildiği, tanıdığı, eşi, dostu, yardımcısı yoktur diye ilk zamanlar onunla çokça ilgileniriz. Veya meselâ önceleri kâfirken, müşrikken, İslâm düşmanıyken veya İslâm’ı tanımadığı için İslâm’dan uzak bir hayat yaşarken birileri İslâm’la tanışıp Müslüman olur. Sizin içinize katılıp kardeşiniz olur. İlk zamanlar bu kardeşinizle çokça ilgilenirsiniz. Neden? Çünkü ailesiyle bir derdi olabilir, çevresiyle bir problemi olabilir, önceki hayatı, önceki çevresi onun yakasını bırakmamış olabilir. Veya geldiği hayata karşı hâlâ içinde bir temayül olabilir.

Veya yeni girdiği dinin emir ve yasaklarını henüz tamamıyla tanıyamamış olabilir. Bilgisi henüz tam değildir, imanı oturmamıştır, İslâm’ı, teslimiyeti kökleşmemiş olabilir, olabilir. Bütün bu sebeplerden ötürü ilk günler, ilk zamanlar onunla sıkça ilgileniriz. İlk zamanlar onunla çokça ilgileniriz. Sık sık ziyaret eder, yanında bulunmak isteriz. Ona din tanıtma, âyet hadis ulaştırma hususunda, İslâm’ı arz etme hususunda ona çok zaman ayırırız. Ama zamanla o da alışıyor. O da zamanla çevresine âyet ve hadis tanıtmaya başlıyor. O da Allah’ı, kitabı, dini, Peygamberi, kulluğu anlıyor, kendisine mal ediyor bunları. O da bu işi kendine dert edinip, o da anlatmaya başlıyor. Onun da talebeleri oluyor, o da bu işin derdiyle yanmaya başlıyor ve artık bizim onunla ilgilenmemiz, buluşup görüşmemiz azalıyor.

Ama bu onu terk etme mânâsına değildir tabi. Ya ne? Zamanımızın büyük bir bölümünü yeni yetişeceklere, hiç duymamışlara, hiç bilmemişlere ayırma adınadır tabii bu. Çünkü artık o bir dereceye kadar duydu, yetişti. Hep biz yanında olmalı değiliz ya! Hep anlatacak değiliz ya. Artık biz yanında olmadan da, desteksiz yardımcısız, kendi kendine iş yapma, kendi kendine karar verme durumunda olmalıdır o. Kimi arkadaşlarla bir iki sene birlikte ders yapıyoruz. Sonra artık bu arkadaşlar bu işi anladılar, bu işi öğrendiler, gidip biraz da bu toplumda hiç bilmeyenlere anlatalım, hiç duymayanlara duyuralım. Biraz da başkalarıyla ilgilenelim diye derslere ara verince feryadı basıyorlar bizi niye terk ettin diye. Ya iki yıl sürekli ders yaptık. Bizim derdimiz zaten Kur’an’sız ve Sünnetsiz olmazı anlatmaktı. Eh sizler de zaten anladınız bunu. Kur’an ve Sünneti mutlaka okumak, öğrenmek gerektiğini, bunlarsız Müslümanlık olmayacağını, olamayacağını anladınız. Kur’an’ın nasıl okunması, anlaşılması gerektiğini? Sünnetin hayatımızdaki önem ve fonksiyonunu anladınız. Artık sizler de bunun sorumluluğunu yüklenecek duruma geldiniz. Bu toplumda daha Allah’ın, Peygamberin, Kitabın Sünnetin adını bile duymamış yığınlarca insan varken beni niye oyalıyorsunuz? Neden meşgul ediyorsunuz? Hakkınız var mı buna? Sizler bana yardımcı olun da ben başkalarına gidebilecek zaman bulayım. İşte aynen bunun gibi elçisini yetiştirmek ve hayata hazırlamak üzere Rabbimiz bir süre vahyini kesiveriyordu.

Sizler çocuklarınızı buna alıştırırsınız ya. Bazen onu yetiştirip hayata hazırlamak için ondan desteğinizi çekiverip kendi başına bırakıverirsiniz ya. İşte vahiy de böyleydi. Vahyin kesilmesi de böyleydi. Hep devam edecek değildi. Bazen kesiliverecekti veya bir dönem kesiliverecekti. Tıpkı babanın kendi başına, kendi desteği olmaksızın ayakta durabilmesini öğretmek için çocuğuna olan desteğini çekiverip onu hayata hazırlaması gibi. Veya bilirsiniz ki çocuk küçük yaşta hep anasını emmek ister. Hep devamını ister bunun. Hiç kesilmesini istemez. Ama bir gün gelecek çocuğun iyiliği için, onun hayrına elbette süt kesilecektir. Anne kendisi hasbelkader hayatını kaybederse çocuğunun onsuz da yaşayabileceği bir konuma gelmesi için mecburen bir süre sonra sütünü kesmek zorunda kalacaktır. İşte vahiy de aynen bunun gibidir. Vahyin kesilmesi de aynen bunun gibidir. Hep devam edecek değildir bu. Bazen kesiliverecektir. Sen hep onunla beraber olmayacaksın! Sen hep vahiy desteğinde olmayacaksın. Bazen vahiy kesiliverecek, kimi problemleri sen kendin çözeceksin! Kendini ortaya koyacaksın. Kendi başına ayakta durabilmeyi öğreneceksin! Vahyin gelmediği konularda kendi içtihadınla karar vereceksin! Rabbinin öteki vahiylerinin ışığı ve yol gösterisi altında kendi reyinle problemlere çözüm getirmeyi öğreneceksin! Kendini zorlayarak, çözüm üreteceksin diyordu herhalde Allah bununla. İşte bir süre Rasûlullah efendimize vahyin kesilmesinin hikmetlerinden birini böylece anlamaya çalışıyoruz.

Rasûlullah efendimize gelen ilk vahiyde, yâni Alâk sûresinin gelişinde de böyle olmuştu. Yine A’lâ sûresinde de böyle olmuştu. Sûreyi ezberleme konusunda kendisini sorumlu zannedip kendisini sıkıntıya sokuyordu Allah’ın Resûlü. İlk başlarda, Risâletin ilk dönemlerinde böyleydi. Ama meselâ bir En'âm’ın inişinde artık Rasûlullah efendimizin herhangi bir endişesi yoktu. En’âm gibi yirmi sayfalık bir sûreyi hiç zorlanmadan anında ezberleyivermişti. Ve artık vahiy bitene kadar nötr olarak, hareketsiz olarak bekledi ve önceden olduğu gibi herhangi bir çabalamanın, herhangi bir sıkıntının içine girmedi. Artık anlamıştı Allah’ın Resûlü. Yine meselâ bir ifk hadisesinde artık vahyin gecikmesine üzülmedi Peygamberimiz.

Evet, sûrenin âyetleri üzerinde hızlı bir gezinti yaptıktan sonra inşallah âyetleri tek tek tanımaya başlayabiliriz. Az evvel de ifade ettiğim gibi rivâyetler; Rasûlullah (s.a.s.)’a gelen vahyin bir müddet kesildiğini, Cibrîl (a.s.)'in bu süre zarfında görünmediğini, bunun üzerine müşriklerden bazılarının, "Rabbi Muhammed'e küstü, O'nu terk etti" iddiasında bulunduklarını, bazılarının ise vahyin şeytandan geldiğine inandıklarından; "Şeytanı onu terk etti" dediklerini naklederler (Buharî, Kitâbü't-Tefsîr, Sûretu ve'd-Duhâ)

Teblîğ görevine başladığından beri müşriklerin sert tepkileriyle karşılaşan Rasûlullah, bu defa onların alaylarına muhatap oluyordu. Haliyle bu durum onu çok üzüyor, âdetâ dünyayı kendisine zindan ediyordu. Ancak, O bir peygamberdi ve her ne pahasına olursa olsun görevini eksiksiz yerine getirmesi gerekiyordu. Onun en büyük yardımcısı ve koruyucusu da hiç şüphesiz Rabbi idi. Rabbinden kendisine gelen vahiy, ona bir taraftan bu meşakkatli yolda nasıl hareket etmesi gerektiğini bildiriyor, diğer yandan güç ve huzur veriyordu. Vahiy onun için, âdetâ uzun bir yola çıkmış yolcunun hem azığı hem de can yoldaşı durumundaydı. Vahyin kesilmesi onu bu azıktan ve kendisiyle teselli olacak dosttan mahrum bırakmıştı. Peygamber (a.s.)’e huzur ve güven veren, içine düştüğü sıkıntıyı gideren bu sûre, işte böyle bir zamanda nazil oldu. Bu sebepledir ki, asıl konusu, Rasûlullah'ı teselli etmek ve bundan sonraki mücadelelerinde, karşılaşabileceği her türlü engelin üstesinden gelebilmesi için ona manevî güç kazandırmak teşkil eder.

Sûre şöyle başlıyor: "Andolsun kuşluk vaktine! Sükuna vardığında geceye (ki), Rabbin seni ne terk etti ne de darıldı." (1-3) Yüce Rabbimiz, kuşluk vaktine ve sükûna vardığı zaman geceye yemin ederek başlıyor. Böylece bu iki ânın önemine dikkatleri çekiyor. Kâinat hadiseleriyle rûhî duyguları birbirine bağlıyor. Âdetâ Rasûlüne, sûrenin başından itibaren çevresini dost varlıklarla doldurduğunu imâ ediyor, yalnız başına ve kimsesiz olmadığını hatırlatıyor. Peygamberi üzmek, onu ye'se düşürmek ve savunduğu davadan vazgeçirmek için müşriklerin: "Rabbi O'nu terk etti." demelerine cevap olarak; " Rabbin seni ne terk etti ne de darıldı" (3) buyurmaktadır. Onların iddia ettikleri gibi Rabbin seni asla terk etmez. Sen onun sevgili kulu ve Rasûlüsün, sen yüce bir dâvânın tebliğcisisin, sen onun tarafından yetiştirilip korunmaktasın, nasıl terk etsin seni? "Âhiret elbette senin için dünyadan daha hayırlıdır." (4) Rabbin, sana bu dünyada da verecek. Ancak senin için öbür dünyada, bu dünyadakilerden daha güzel, çok daha mükemmel mükâfatlar hazırlamıştır:

"Şüphesiz Rabbin sana verecek ve sen hoşnut olacaksın." (5) Rabbin, senin için, hoşlanacağın her şeyi hazırlamıştır. Bu dünyada davanı başarıya ulaştıracak, yolundaki engelleri kaldıracak, savunduğun düzeni galip getirecek, seni ve davanı üstün kılacaktır. Bundan hiç şüphen olmasın. Nitekim: "O, seni öksüzken barındırmadı mı? Sen bilmezken doğru yola eriştirmedi mi? Fakirken zenginleştirmedi mi?" (6-8) Evet, Cenâb-ı Allah, sevgili Peygamberine, geçmişine şöyle bir bakmasını tavsiye ediyor. Kimsesiz iken onu korumuş, şaşkın bir durumdayken hidâyete erdirmiş ve fakir iken sonsuz ihsanı ile onu herkesten zengin kılmıştır. Henüz küçücük bir yavru iken de, annesini kaybederek hem ana hem de babadan yetim ve öksüz kalan sevgili Peygamberini korumuş, sapık bir cahiliye ortamında yetiştiği halde onu şirkten korumuştur. Ne şirk pisliğine bulaştırmış, ne de muharref dinlerden yahudilik ve Hıristiyanlığa meyletmesine müsaade etmiştir. Peygamberlik görevini yaparken, kendisini engellemek isteyen müşriklere karşı, amcası Ebu Tâlib'i kendisine yardımcı kılmış, mal bakımından fakir olmasına rağmen gönülce zenginlerin en zengini yapmıştır.

Sûrenin buraya kadar olan kısmı, müşriklerin, "Rabbi Muhammed'e küstü, O'nu terk etti" gibi iftiralarına bir cevap ve vahyin yalnızca Allah'tan olduğunu beyan eder mahiyettedir. Ayrıca sevgili Rasûlüne ihsan ettiği nimetleri de hatırlatmakta, buna bir şükran olarak kendisinden nasıl davranması lazım geliyorsa öylece davranmasını istemektedir: "O halde yetime zulm etme. Dilenciyi de azarlama. Sadece Rabbinin nimetini (hatırla ve) anlat." (9-11) Rabbi onu yetimken koruduğunu, kararsız iken onu hidâyete erdirdiğini, fakir iken zenginleştirdiğini belirtmişken, hem kendisini hem de peşinden giden ümmetini, her yetimi korumaya, her muhtaca destek olmaya ve Allah'ın üzerlerindeki nimetini hatırlamaya yöneltiyor. Yetime zulmetmekten nehy ettiği gibi, ikram edilmesini de emrediyor. İkram ederken, ona verirken de gönlünü kırmadan, horlamadan, haysiyetini zedelemeden vermeyi emrediyor. Özet olarak bu sûrede Resûlullah Efendimizi yakın bir gelecekte çok büyük başarıların ve lütufların beklediği müjdesi verilir. Peygamberlik görevinin sonucunun başlangıcından daha hayırlı olacağı müjdesi verilir.

Sûrenin ikinci kısmında gündeme getirilen konular ilk bakışta sanki bir başa kakma gibi görünse de dikkatle incelendiği zaman işin hiç de böyle olmadığı anlaşılacaktır. Rabbimiz tarafından daha önce peygamberine lütfedilen nimetlerden söz edilmesi bir başa kakma değil, aslında peygamberlikten sonra verilecek nimetlerle bir kıyaslamadır. Peygamberlik sonrası kendisine verilenlerin çok daha büyük olduğunu ortaya koymaktır. Öyle değil mi? Peygamberlik önceki elçisini kimseye muhtaç bırakmayan, onu sürekli himayesine tutan Allah şimdi onu yüz üstü mü bırakacaktı? Elbette öyle olmayacaktı. Madem ki Rabbi onu koruyup gözetmektedir, öyleyse peygamber de Rabbinin bu büyük lütuflarına karşı O’na karşı risalet görevini en güzel bir biçimde yerine getirecek, bugün dün kendisinin konumunda olan yetimlere, kimsesizlere, toplumda sosyal ve siyasal desteği olmayan garibanlara sahip çıkacak, ihtiyacı olup da kendisine baş vuranları eli boş çevirmeyecek, onlara şefkat ve merhamet kanatlarını açacaktı. İşte bu bölümde bunlar vurgulanır.

En sonunda da peygamberimize ve tabii onun şahsında hepimize Rabbinin nimetlerini anması, zikretmesi, gündemde tutması, sürekli onlarla bir hayat yaşadığını unutmaması emredilir. Tabii Rabbimizin en büyük nimeti olarak İslâm nimetinin, hidâyet nimetinin gündem yapılması istenir. Sûrenin kendisinden önceki sûreyle münasebetine gelince; gerçekten Leyl sûresiyle çok yakın bir anlam bütünlüğü görüyoruz. Leyl sûresi, muttakilerin, hüsnaya iman eden mü’minlerin sonunda razı ve hoşnut olacakları bir cennet hayatına gidecekleri müjdesiyle biterken, ondan sonra gelen bu sûre de; ‘Rabbin sana verecek ve sen razı olacaksın’ meâlindeki âyetiyle işte o müjdeye açıklık getirilmiş oluyor. Yine bu sûreden sonra gelecek olan İnşirâh sûresi ise hem üslup yönünden, hem de muhteva yönünden sanki Duhâ sûresinin devamıdır. Çünkü o sûrede peygamber efendimizin göksünün genişletildiği, bir inşirah-ı sadır, bir gönül huzuru verildiği, belini büken sırtındaki ağır yüklerin, zor sorumlulukların kaldırıldığı ve adının, şanının, şerefinin yüceltildiği bildirilir.

Bu sûrenin başındaki; ‘Rabbin seni asla terk etmedi ve senden yüz çevirmedi’ meâlindeki âyete karşılık İnşirâh sûresi; ‘Öyleyse sen de sadece Rabbine rağbet edip yönel’ âyetiyle son bulur. İşte bu sûrenin öncesi ve sonrasıyla böyle çok hoş münasebetleri vardır. İşte bu minval üzere gelen bir sûreyle karşı karşıyayız. Böyle bir süre kesintiden sonra gelen bir sûre. Bu kısa mukaddimeden sonra sûrenin âyetlerini hep beraber tanımaya çalışalım inşallah.

(A.KÜÇÜK)

Adı: Birinci ayetteki "Duha" kelimesi sureye isim olmuştur.

Nüzul zamanı: Surenin muhtevasından, Mekke döneminin başlarında nazil olduğu açıkça anlaşılmaktadır. Rivayetlerden anlaşılıyor ki, Rasulullah'a gelen vahiy bir süre kesilmiş ve dolayısıyla bu duruma çok üzülmüş ve perişan olmuştu. Allah'ın, kendisine darıldığı(nı, terk ettiğini) sanıyor ve kusurun kendisinde olduğu için vahyi kesmiş olmasından korkuyordu. Bu surede, vahyin kesilmesinin darılma sebebi ile olmadığı belirtilerek Rasulullah'a teselli verilmiştir. Vahyin kesilmesi, Allah'ın bir hikmetine bağlıydı. Gündüzün aydınlığından sonra, sükun bulmak için nasıl gece geliyorsa vahyin kesilmesi de böyledir. Yani, vahyin parlak ışığı sizin için asabi yorgunluk sebebi idi. Vahyin kesilmesi işte bu asab yorgunluğundan dinlenmeniz içindi.

Bu keyfiyet Rasulullah'ın risaletinin başlangıcında idi. O dönemde Rasulullah vahyin şiddetine henüz alışamamıştı. Bu nedenle vahye bir süre ara vermek gerekiyordu. Bu konuyla ilgili olarak Müddessir suresi giriş bölümünde açıklama yapmıştık. Ayrıca Müzzemmil an: 5'de de, vahyin gelişinin Rasulullah'ın asabı üzerinde şiddetli bir gerginlik ve yorgunluk meydana getirdiğini açıklamıştık. Rasulullah vahye alıştıktan sonra vahyin indirilişinin arasını açmaya gerek kalmamıştı.

Konu: Surenin konusu, vahyin kesilmesi dolayısıyla üzüntüye düşen Rasulullah'a teselli vermek ve onun üzüntüsünü gidermektir. İlk önce apaçık aydınlık gündüze ve gecenin sükun haline yemin edilerek, Rabbının onu terk etmediği ve ona darılmadığının açıklanmasıyla Rasulullah'a teselli verilmiştir. Daha sonra, bu Hak İslam davetinin başlangıcındaki zorluğun geçici olduğu ve uzun sürmeyeceği müjdelenmiştir. Buna göre, her gelen devir, ilk devrin durumundan daha iyi olacaktır. Çok geçmeden de Allah'ın bağış ve rahmeti yağmur gibi inecek ve Rasulullah da ondan memnun kalacaktır.

Bu da Kur'an-ı Kerim'in gelecekten haber verdiği şeylerden birisidir ki, daha sonra harfiyen yerine gelmiştir. Oysa bu haberin verildiği dönemde Mekke'deki bu çaresiz insanlar, cahiliyeye batmış kavimlerine karşı mücadele vermekteydiler. Kafirler, bu çaresiz Müslümanların hayret verecek derecede üstünlük kazanacaklarına ufak bir ihtimal gözüyle bile bakmıyorlardı.

Bundan sonra Allah (c.c) Peygamberine, "Sen niye perişan oldun ve benim seni terk ettiğimi, sana darıldığımı zannettin? Biz, doğuşundan beri sana merhametle bakıyoruz. Sen yetim doğdun. Seni en iyi şekilde yetiştirdik Sen bilmiyordun, sana doğru yolu gösterdik. Yoksuldun, seni zenginleştirdik. Bütün bunlar gösteriyor ki, başlangıçtan beri seni seçmiştik. Her zaman da sana lütuf ve fazlımızdan verdik, vermekteyiz de" demiştir.

Burada Taha suresi 37. ayet'ten 42. ayet'e kadar olan bölümü hatırlayalım. Hz. Musa'yı Firavun gibi cebbar bir hükümdara gönderdiği zaman, Allah (c.c.) O'na teselli vererek şöyle buyurmuştu: "Doğuş zamanında bile lütfum seninle beraberdi. Onun için, mutmain ol ki, bu önemli görevde (misyonda) sen yalnız değilsin. Lütfumuz seninle beraberdir."

Sonunda Allah (c.c.), Rasulullah'a (s.a), bu ihsanlarda bulunduğunu belirtmiş, O'nun da bu ihsanlar karşısında Allah'ın kullarına nasıl davranması ve bu nimetlere nasıl şükretmesi gerektiğini bildirmiştir.

(MEVDUDİ)

Mushaftaki sıralamada doksan üçüncü, iniş sırasına göre on birinci sûredir. Fecr sûresinden sonra, İnşirâh sûresinden önce Mekke’de inmiştir. Rivayete göre Fecr sûresinin inişinden sonra öncekine nisbetle daha kısa bir süre vahiy kesilmiş, müşrikler bu olayı kullanarak Hz. Peygamber’e, “Herhalde rabbin sana darıldı ve seni terketti” demişlerdi. Bu sözlerden dolayı Hz. Peygamber’in duyduğu üzüntü üzerine bu sûre inmiştir (Taberî, XXX, 148). Bizim iniş sıralamasında esas aldığımız bu rivayet dışında, Duhâ sûresinin iniş tarihine dair başka rivayetler de vardır: 1. İlk vahiyden (Alâk ve Müddessir sûrelerinin ilk âyetlerinden) sonra uzunca bir süre vahiy kesilmiş, tekrar başladığında ilk olarak Duhâ sûresi gelmiştir. 2. Necm sûresinde geçen “Cebrâil”i bütün azametiyle görme ve ona iyice yaklaşma” sonucu Hz. Peygamber’de oluşan heyecan ve sarsıntı yatışsın diye bir süre vahiy kesilmiş, sonra Duhâ sûresi gelmiştir (İbn Kesîr, VIII, 287-288, 445-446; Şevkânî, V, 378). Vahyin mâkul sebeplerle kesilip araya fâsılaların girmesi her seferinde muhaliflerin dedikodu yapmalarına vesile olmuş, Allah da resulünü teselli etmiştir.

Adı/Ayet Sayısı

Sûre adını 1. âyetinde geçen ve “kuşluk vakti” anlamına gelen duhâ kelimesinden almıştır. Ayrıca “Ve’d-duhâ” adıyla da anılmaktadır (Buhârî, “Tefsîr”, 93; İbn Âşûr, XXX, 393).

(DİYANET TEF.)