ABESE SÛRESİ SÛREYİ TAKDİM

"Eûzû Billêhi mine’ş-şeytânir-râcim" “Bismillahir-Rahmanir-Rahîm”

El-Hamdû Lillêhi Rabbil Alemîn Vessâlêtû Vesselêmû âlê Rasûlinê Muhammedin ve âlê êlihî ve âshabihî ve etbâ’îhî ecmaîn.

Rabbiş-rah-lî sadrî; Ve-yessirlî emrî; Vâhlûl ûkdeten min lisênî; Yefkâhû kavlî; (Tâhâ 25-26-27-28)

Rabbim, göğsüme genişlik ver, kolaylaştır işimi, düğümü çöz dilimden ki anlasınlar beni. Amin, amin..!

Değerli Kur’an dostları bugün inşaallah 187. halkamızda, dersimizde Kur’an’ın 114 burcundan müstesna bir burcuna daha tırmanmaya çalışacağız. ‘Abese sûresi.

Adını başındaki "surat astı" anlamına gelen 'abese fiilinden alır. Bazı otoritelerin farklı isim koyma teşebbüsleri hüsnü kabul görmemiştir. Sûre, tartışmasız Mekkîdir. Sûrenin ilk pasajında atıf yapılan âmâ İbn Ümmi Mektum'un kahramanı olduğu olay, bize sûrenin indiği zaman dilimi hakkında ipucu verir. Buna göre Allah Rasulü müşrik, kodamanlarla davet için bir araya gelmektedir. Tüm tertiplerde Necm sûresinin ardına yerleştirilen bu sûre, muhtemelen Mekke müşrikleriyle köprülerin atılma arefesinde nazil olmuştur. Zira Necm sûresinin inişinin üzerinden çok geçmeden tüm diyalog kesilecektir. Şu halde 'Abese sûresi bireysel davet ile Habeşistan hicreti arasındaki bir dönemde, muhtemelen 4. yılda inmiş olmalıdır.

Sûre, ilk bölümünde dolaylı diğer bölümlerinde doğrudan insan türünü [el-insan) muhatap alır. Öznesi tartışmalı olan ilk iki âyeti istisna tutacak olursak, sûre Hz. Peygamberi uyaran bir pasajla söze girer (3-10). Bu uyarı, sorumluluk ahlâkı ile davranış ahlâkı arasındaki dengenin korunmasına yöneliktir. Aynı zamanda toplum içinde özürlüye öncelik tanıyan bir tavır öne çıkarılır. İlk pasajın ana teması, sosyal statü ve konumların kişinin değerini belirleyici olamayacağıdır. Aynı hakikat Hümeze ve Hucurât'ta da vurgulanır. Bu konuda Hz. Peygamberi uyaran âyetler bu sûrenin ilk pasajıyla sınırlı değildir. Tevbe 43 gibi doğrudan ve Nisa 105-107 gibi dolaylı pasajlar da Allah Rasulü'ne yönelik uyarılar taşır.

Ardından söz insana getirilir. Zira sözün insanı vahiy (11-16), hayatın vahyi insandır (17-24). Sûrenin Hz. Peygamber'i uyaran ilk pasajının da maksadını içeren berceste âyeti burada dile gelir: "(Hiçbir insan) O'nun emirlerini asla kusursuz yerine getirememiştir" (22). Bu "kul kusursuz olmaz"ın Kur'ancasıdır.

Son söz yeniden dirilişe aittir. Özellikle de en yakın akrabaların dâhi birbirinden kaçtığı Hesap Günü'ne: "Bazı yüzler vardır: o gün ışıl ışıl ağardıkça ağaracak; şen-şakrak... Bazı yüzler de vardır: o gün bütünüyle toz-toprak; karardıkça kararacak..." (38-41)

Rabbim! Yüzümüzü ak, özümüzü pak, sözümüzü hak eyle!

‘Abese suresini diğer surelerden farklı kılan bir özelliği var. Allah resulüne uyarı olması. Allah resulünün uyarıldığı tek yer hiç şüphesiz ‘abese suresi değil. Kur’an’ın başka yerlerinde de, daha doğrusu nübüvvet süreci boyunca Allah resulünün Rabbimizin denetimi altında olduğunun bir ifadesi olarak uyarılmış. Mesela Tebük seferine çıkılırken Resulullah’tan sefere çıkmamak için izin isteyen, ya da sefere çıkmak için izin isteyen, izin istenmemesi gerektiği halde. Çünkü sefer varsa çıkılır. Sefere çıkmak için özel bir izin gerekmez. İstenmemesi gerektiği halde izin isteyerek aslında çıkmasakta olur gibi bir tavır gösterenler hakkında “..lime ezinte lehûm..” (Tevbe/43) Niçin onlara izin verdin. Diyen uyarı gibi ayet gibi. 'âfâllâhû 'ânk (Tevbe/43) Allah seni affetti veya Allah seni affetsin, niçin onlara izin verdin ifadesinde buyrulduğu gibi.

Yine münafıkların cenazesine gidip onun mezarı başında bulunup onun cenaze namazını kılan, cenazesi için dua eden Allah resulüne bir daha onların namazını kılma, cenazesi için dua etme, mezarının başında bulunma şeklindeki uyarı gibi uyarılar görüyoruz Kur’an’da.

Bunların 1. Amacı; Allah resulünün insan olduğunu göstermek. Elbette büyük hatadan masum ve mahfuz idi. Peygamberler öyledirler. Onun için İsmet sahibidirler. Allah’ın koruması altındadırlar. Fakat insan olmanın icabı bazı küçük hatalar da Rabbimiz tarafından düzeltilmektedir. Bunun 1. Amacı; peygamberler gibi son nebinin de insan olduğunu göstermek ki Kur’an bu konuda (Kul) “innemê ene beşerûn mislûkûm. (Fussilet/6) Ben de sizin gibi ölümlü bir insanım demesini ister Allah Resulünden.

2 – 2. Amacı; eğer Allah Resulünün hayatı Rabbinin kontrolü altında ise ki öyle; o bir hata işleyince uyarılıyorsa onun tüm eylemleri Allah’ın kontrolünden geçiyor, bu kontrole takılanlar düzeltiliyor. Eğer düzeltilme ihtiyacı duyulmuyorsa onlarda zımnen onaylanmış demektir.

3 – Hepimize bakın Allah’ın resulü, Allah’ın resulü iken hatası kendisine söylendiğinde tevbe ve istiğfar ediyor, kendini düzeltiyor, rabbine sığınıyor. Siz, sizken neden hatanızı savunursunuz zımni vurgusunu içeriyor. Siz de hatanızı savunmayın, siz de hatanız düzeltildiğinde kabullenin. Hatayı etmek bir, hatayı savunmak bin suçtur zımni vurgusunu içeriyor ve belki daha fazla daha birçok vurguyu da içeriyor. Bunları zikretmekle yetinelim şimdilik.

Mushafta 80. sırada duran ‘Abese sûresi ismini ilk ayetinden alıyor. “'Abese ve-tevellê” (1) ‘Abese; surat astı, yüzünü ekşitti manasına geliyor. Mekki olduğunda hiçbir tereddüt yok. Sûremiz nübüvvetin ilk yıllarında indirilen sûrelerden biri. Sûrenin ilk pasajı; iniş zamanı hakkında bilgi veriyor aslında. Sûrenin ilk pasajında bir olay yansıyor bize. Bu olay Abdullah İbn Ûmmi Mektum. İbn. Ûmmû Mektum künyesiyle anılan Abdullah isimli sahabe, ki bu sahabe annesine nispetle anılıyor. Bazı kaynaklarda anne annesine denilmişse de doğru değil. Annesine nispetle anılıyor. Neden babasına değil diye bir soru gelecek olursa, babası meşhur bir sülaleye mensup değil. Ama annesi Ebu Cehil’in, Velid’in mensubu bulunduğu mahzumoğulları sülalesine mensup. Onun içinde soylu, meşhur bir sülaleye mensup olduğu için annesine nispetle anılıyor, babasına değil.

İbn. Ûmmû Mektum üzerinden gerçekleşen bir uyarı olayını dile getiriyor aslında sûre. Onun içinde biz bu olay münasebetiyle bu sûrenin indiği zamanda henüz Allah resulü ile Mekkeli müşrikler arasındaki köprülerin atılmadığını anlıyoruz.  Neden? Çünkü Allah resulünün Mekkeli müşrik kodamanlarla san’a-bi bi kureyş diye anılan kureyşin ileri gelenleri ile sohbet ederken, konuşurken, hatta onlara tebliğ ederken âmâ olan İbn. Mektum gelerek; “Ya Resulullah Rabbinin sana öğrettiklerini bana öğret.” Demesi üzerine nazil oluyor.

Buradan yola çıkarak biz sûrenin iniş zamanını anlıyoruz. Henüz daha ilk yıllar, çünkü köprüler atılmamış. Henüz Resulullah onlarla konuşabiliyor. Onlara anlatabiliyor ve onlarda henüz dinleyebiliyorlar. İşte böyle bir zaman sûrenin iniş zamanı.

Sûrenin konusu biraz önce de dile getirdiğim örnek olay İbn. Ûmmû Mektum, âmâ sahabe, gözleri görmeyen engelli sahabe olayı üzerinden bize Hz. Nebiyi inşa eden bir sûre olarak indiriliyor.

Aslında bizi inşa ediyor. Allah Resulünü inşa ediyor, ama çok genelde bizi inşa ediyor. Ve Hz. peygamberi uyarıyor. Aynı zamanda özürlülerle ilişkimizin nasıl olması gerektiğini öğretiyor. Özürlünün önceleneceğini, engelli bir insanın öncelik hakkı olduğunu, tabir caizse sanki Rabbimizin onu gözü ile imtihan ederken, onu özürlülükle imtihan ederken, bizi de onunla imtihan ettiğini, bu imtihanı verebilmemiz için ona daha sıcak, daha müşfik, daha şefkatli yaklaşmamız gerektiğini söylüyor sûre zımnen.

Kişilerin Allah katındaki değerinde servetin, şöhretin ve sosyal statünün herhangi bir yerinin olmadığını öğretiyor. Özellikle sûrenin ilk ayetleri, 1 ve 2. ayeti. Yani birine muamele ederken servetine bakıp muamele etmeyin, kıyafetine bakıp muamele etmeyin, şöhretine bakıp muamele etmeyin. Allah’ın gör dediği yerden bakın, takvasına bakın, ahlâkına bakın, insanlığına bakın, şefkatine bakın, davranışına bakın. Yani Allah’ın baktığı yerden bakın, bak dediği yerden bakın. Yoksa insanlara sosyal statüsünden, şöhretinden, servetinden bakarak değer biçmeyin. Öyle fakirler var ki onun Allah katındaki değerinin, belki binde biri bile etmez sizin servetine değer verdiğiniz insanlar. Onun için insanın değer ölçüsünü Allah’tan alın. Burada biz aynı zamanda bu ahlâki öğüdü alıyoruz. Yani zengin sevenler, meşhur sevenler hep uyarılmış oluyor.

Sûrenin ilk pasajının maksadını veren ayet 23. ayet. Biz bütün sûreyi bu ayet üzerinden anlayabiliriz. “Kellê lemmê yakdî mê emerâh” (23) işte bu ayeti kerime. Sûrenin adeta Kımmesi, zirvesi pik yaptığı yer.

Ne diyor? Hiç kimse O’nun emirlerini, Allah’ın emirlerini asla kusursuz olarak yerine getiremez. Sanki Rabbimiz sevgili nebiyi uyarırken, aslında bu doğal bir şey demek istiyor. Yani sen de hata yapabilirsin. Tarih boyunca, insanlık destanı boyunca hiç kimse Allah’ın emrini kusursuz yerine getirmiş değil ki sen getiresin. İşte sûrenin 23. ayeti, sûrenin ilk pasajının da ana fikrini veriyor. “Kellê lemmê yakdî mê emerâh” (23) hiç kimse Allah’ın emirlerini şimdiye kadar kusursuz olarak yerine getirmiş değildir. Asla yapamaz bunu, bunu beceremez diyerek bize sûrenin ana fikrini de sunuyor. Şimdi sûrei celilenin tefsirine geçebiliriz.

(M.İSLAMOĞLU)

Mekke’de nazil olmuş, ismini ilk âyetinde geçen Abese kelimesinden almış bir sûreyle karşı karşıyayız. Mekke’de iki dönem var. Müslümanlar iki dönem yaşamışlardır Mekke’de. Birinci dönem Müslümanların Müslümanlıklarını gizledikleri, gizli gizli Allah’ın Resûlü’nün insanlarla buluşup İslâm’ı tebliğ ettiği dönem. İkinci dönem de Rabbimizin Şuarâ sûresinin 214. âyetini göndermesiyle başlayan, “Peygamberim, en yakın akrabalarını uyar” emriyle başlayan İslâm’a dâvetin açığa çıkarıldığı dönemdir.

Kınama, tehdit, engelleme, dışlama ve işkence mekânizmalarının işlediği dönem ikinci dönemdir. Başlarında Allah’ın Resûlü olduğu halde bir avuç Müslümanın akla hayale gelmedik işkencelere maruz kaldıkları, âdeta ben Müslümanım demenin işkenceye adaylık koyma sayıldığı bir dönem. İşte bu sûre ikinci dönemde, Müslümanların işkenceye, hakarete adaylıklarını koydukları bir dönemde gelen sûrelerdendir. Kitabımızın kıyâmeti en dehşetli bir şekilde anlatan Tekvîr sûresinin evveline Nâziât sûresinin de arkasına yerleştirilmiştir. Sûrenin nüzul sebebiyle alâkalı din konusunda söz söyleme hakkına sahip olan seleflerimizden müfessir ve muhaddisler bu sûrenin bir hadise üzerine geldiğini söyleyerek bize şu olayı naklederler: Bir defasında Allah’ın Resûlü Mekke’nin kalburüstü insanlarını, eşrafı, Mekke’de büyük kabul edilenleri büyük kabul ederek onları huzuruna almış din anlatıyor, tebliğde bulunuyordu. Kureyş’in aristokratlarını ikna edip Allah’ın dinine kazandırabilmek için olağanüstü çaba sarf ediyor, deliller getirmeye çalışıyordu. Onların dine kazandırılmasıyla toplumda dinin yayılmasının hızlanacağı, onların inanmalarının İslâm’a izzet kazandıracağı ümidiyle Allah’ın Resûlü tüm dikkatini, tüm himmetini teksif etmiş, bütün gücüyle onlara yönelmiş, onlara din anlatırken birdenbire iki gözü âmâ olan, gözleri görmediği için de düşe kalka, güçlükle oraya kadar ulaşan İbni Ümmü Mektum çıkagelir ve: “Ey Allah’ın Resûlü! Bana hidâyet yolunu göster! Ben Müslüman olmak istiyorum!” der. Bu konuda farklı rivâyetler var. Kimileri de bu zatın daha önceden Müslüman olduğunu ve anlayamadığı bir âyetin mânâsını sorduğunu veya “ey Allah’ın Resûlü! Allah’ın sana öğrettiklerinden bana da öğretir misin?” diyerek geldiğini söylerler. Ya Müslüman olmak için, yahut da Müslümanlığını güzelleştirmek için gelip Rasulullah’tan bilgi ister. Âmâ olup çevresini göremediği için, yani o ortamda Rasulullah efendimizin kendilerini Allah’ın dinine kazandırmak üzere uğraşıp dil döktüğü Mekke aristokrat grubun farkında olmadığı için veya Rasulullah’ın o andaki meşguliyetinden dolayı bu talebini birkaç kez tekrarlar. O anda kendince bu müdürdür, bu genel müdürdür, bu amirdir, bu büyüktür, bu reistir, bu liderdir, bu elit tabakadır, bu aristokrattır diye müşriklerin ele başlarını ikna derdiyle kalbi ve kafası dopdolu olan ve onun bu tavrından dolayı çevresindekilerin ürkmesinden endişelenen Allah’ın Resûlü: “Şimdi bunun sırası mıydı ey Ümmü Mektum?” dercesine onun bu davranışını münasebetsizlik kabul ederek, onun talebini cevapsız bırakarak ısrarla ötekilere yönelişini sürdürür. Zira reislerin, güçlülerin, kalburüstü insanların dine girmesi için çırpınıyordu o anda. İşte Allah’ın Resûlü bu âmâ kişiyi cevapsız bırakıp ötekilere din anlatmaya devam edince bu sûre nazil olur.

Bir tarafta reisler var, öbür tarafta kör bir adam. Bir tarafta toplumun üstün kabul ettiği, toplumun değer verdiği aristokratlar, beri tarafta toplumda hiçbir değeri olmayan, hiçbir statüsü bulunmayan bir âmâ. Gerçi Rasulullah efendimizin mâzeretleri vardı. Bir kere Allah’ın Resûlü bilmiyordu. Onların bu âmâ’ya tercih edilip edilmeyeceğini bilmiyordu. Daha önce bu konuda kendisine bir uyarı gelmemişti. Nitekim bu uyarıdan sonra Allah’ın Resûlü asla böyle bir davranışta bulunmadı. Hayatının sonuna kadar bu uyarıdan sonra Rasulullah efendimiz hiçbir fakirin yüzüne surat asmadı, hiçbir kimseye zenginliğinden ötürü özel alâka göstermedi.

Bir de şöyle bir mâzereti vardı Rasulullah’ın. Ümmü Mektûm Rasulullah’ın akrabasıydı. Her an onunla görüşüp konuşma imkânına sahipti. Yani daha sonra da gelip görüşebilirdi Rasulullah’la. Başka zaman da sorabilirdi soracaklarını.

Ama yine de Allah Resûlü’nün bu davranışında cahiliyenin değer yargıları vardı. Bunu, Rabbimizin bu sûresindeki tavrından, peygamberini bundan dolayı kınamasından anlıyoruz. Bir yanda kör haliyle zor gelmiş, düşe kalka gelmiş bir âmâ. Hem de o zor günlerde işkenceye adaylığını koyarak gelmiş, ölümü göze alarak gelmiş bir âmâ. Öbür tarafta, “bizim bu dine ihtiyacımız yoktur. Bizim sana da, getirdiğin dine de eyvallahımız yoktur” diyen müstağniler, müstekbirler. Bir yanda kendisini dinlemeye gelmiş çok samimi bir gariban Müslüman, öbür tarafta “anlat bakalım, eğer aklımız yatar, işimize gelirse belki iman ederiz” diyen Ebu Cehil’ler, Utbe’ler, Şeybe’ler, Ümeyye bin Halef gibi müstekbirler. Allah’ın Resûlü âmâyı bırakıp ta onlara yönelince derhal vahiy işe el koyuyor. Herkesin gözleri önünde, oracıkta Rabbimiz Cebrâil’ini göndererek bu sûreyi indiriveriyor. Böyle uygunsuz bir tavır karşısında Rabbimiz hemen vahyini indiriverdi. Karşısında Cebrâil’i gören Rasulullah neye uğradığını anlayamamış ve donmuş kalmıştı. Zaten nötrdür o anda Allah’ın elçisi. Ümmü Mektûm şaşkın, kâfirler de donakalmıştı. Çünkü reddettikleri şey karşılarındaydı. İnkar ettikleri vahiy gerçeğiyle yüz yüze gelmişlerdi. Allah o anda, o ortamda âyetlerini göndermiş ve Peygamberini düşmanlarının gözü önünde uyarıvermişti. “Bir daha bunu yapma Peygamberim!” buyurmuştu. Evet düşmanlarının gözleri önünde peygamberin azarlandığı ifadelerle söze başlamıştı Rabbimiz. Peygamberimiz şaşkın, kâfirler şaşkın, Ümmü Mektum şaşkın, herkes şaşkındı.

İşte sûre böyle bir hadise üzerine nazil olmuştur. Bakın Sûrenin ilk âyeti şöyle başlıyor:

(A.KÜÇÜK)

Mekke döneminde vahyedilmiştir. Hz. Peygamber’in azılı müşriklere tevhidi anlatma çabasında iken yanına gelen Abdullah b. Ümmü Mektûm adlı âmâ bir kişiye yeterli ilgiyi göstermemesinden hareketle, ona davet üslûbu hususunda bazı tevcihlerde bulunulan sûrede müşriklerin onca ilâhî nimete nankörlük edip şirk koşmaları tenkit edilmekte ve kendilerine hesap günü uyarısı yapılmaktadır.

Kırk iki âyetten oluşan sûreyi muhtevasına göre aşağıdaki gibi tasnif etmek mümkündür.

(H,ELİK; M,COŞKUN)